VIÊM TAI NGOÀI
(Otitis Externa)
BS.
Nguyễn Văn Đức
8748 E. Valley Blvd., Ste. H
Rosemead, CA 91770
(626) 288-3306
(www.hqtysvntd.org)
Hè nóng là mùa của mồ hôi, của thú vui bơi lội, lặn ngụp trong làn nước trong xanh. Hè là mùa viêm tai ngoài.
Tai có 3 ngăn: ngoài, giữa, và trong. Tai ngoài và tai giữa cách nhau bởi màng nhĩ (eardrum). Tai ngoài có ống tai (ear canal), lòng lót bởi một lớp da mỏng.
Cấu trúc của ống tai ở tai ngoài khiến viêm tai ngoài hay xảy ra. Nó tối, ấm, dễ ẩm ướt, nên là môi trường tốt để vi trùng (bacteria) và nấm (fungus) sinh sôi nảy nở. Da lót lòng ống tai lại rất mỏng và dễ tổn thương. Thêm vào đó, ống tai có một chỗ hơi cong, chỗ cong này khiến các mảnh ráy trong lòng ống tai khó thoát ra ngoài. Lông trong lòng ống tai - dày hơn khi ta có tuổi - cũng phần nào cản trở sự di chuyển của ráy trong lòng ống tai.
May mắn, ống tai của tai ngoài ta cũng có cách để cố tự bảo vệ nó. Các ráy trong ống tai tạo một môi trường acid, ngăn sự sinh sôi nảy nở của vi trùng và nấm. Ngoài ra, ráy tai còn có tính kỵ nước (hydrophobic), nên cũng cản nước từ ngoài khỏi thấm vào làm ẩm tai ta. Như vậy, không có ráy tai, tai ta dễ nhiễm trùng. Song ngược lại, nhiều ráy tai quá, hoặc ráy dẻo đặc quá cũng khổ, dễ bít chặt lòng ống tai, giữ nước và các chất bẩn, đưa đến nhiễm trùng. Đời là trung dung, không nên nghiêng quá về phía bên nào. Ống tai còn được bảo vệ bởi một cơ chế khác nữa: lớp trên cùng của da lót lòng ống, có những chuyển động từ trong ra ngoài, giúp quét đẩy các chất bẩn trong ống tai ra ngoài.
Vi trùng và nấm sinh sống ở khắp mọi nơi, kể cả trong ống tai ngoài. Chúng nằm yên đấy khi các cơ chế đề kháng chống lại chúng của ta tốt, hữu hiệu. Song khi cơ chế đề kháng kém đi, hoặc khi lớp da phủ ống tai tổn thương, các vi trùng thừa cơ nổi lên làm loạn, nhất là hai con P. aeruginosa, S. aureus, và viêm tai ngoài xảy ra. Rất nhiều yếu tố có thể khiến sức đề kháng của ống tai ngoài ta kém đi, hoặc lớp da lót lòng ống tai thương tổn:
- Tai ẩm ướt: bơi lội; chảy mồ hôi; độ ẩm môi trường chung quanh cao
- Nước bẩn nên chứa nhiều vi trùng
- Trời nóng quá
- Ráy tai bị móc, lấy hết
- Ống tai tổn thương do ngoáy tai bằng cây quấn bông, móng tay, hoặc do mang dụng cụ trợ thính (hearing aids), đồ bịt tai (ear plugs)
- Bất cứ nguyên nhân nào khác có thể gây tổn thương cho ống tai
- Bệnh da kinh niên: eczema, psoriasis, seborrheic dermatitis, acne
Trong các yếu tố kể trên, quan trọng nhất vẫn là sự ẩm ướt và không còn ráy trong ống tai. Ráy tai có nhiệm vụ bảo vệ, bị lấy hết, ống tai sẽ dễ thấm nước và nhiễm trùng. Hóa ra, trong tai, có chút ráy, trông ngứa mắt bà xã bạn thật đấy song lại tốt, chúng ta chớ tìm cách móc, xeo, nậy, kéo hết chúng ra cho bằng được.
Triệu chứng
Đa số các trường hợp viêm tai ngoài gây do vi trùng (bacteria). Các triệu chứng điển hình của viêm tai ngoài do vi trùng là đau tai, ngứa, chảy nước, tai nghe kém đi. Tai đau dữ lắm, càng đau hơn khi ta lay kéo tai, cả lúc ta nhai nữa. Lòng ống tai hay sưng lên, hẹp lại, khiến tai thấy đầy đầy (fullness) và nghe kém đi. Trong ống tai có nước màu trắng hoặc vàng, nếu nhiều, chảy cả ra ngoài. Tai phía trước thường nổi hạch. Nóng sốt nếu có, nhẹ thôi, thường không quá 101.0 độ F (38.3 độ C). Nếu sốt cao hơn 101.0 độ F, ta nên để ý kỹ, xem ngoài chuyện viêm tai ngoài, có vấn đề gì khác hệ trọng hơn hay không.
10% các trường hợp viêm tai ngoài gây do nấm (fungus). Nhiều nhất là nấm Aspergillus, rồi đến nấm Candida. Vi trùng và nấm sống chung hòa bình trong ống tai, con nọ canh chừng con kia. Nhiều vị dùng thuốc nhỏ tai có chất trụ sinh để diệt vi trùng lâu quá, lượng vi trùng trong ống tai đâm ít đi, thoát vòng kềm chế của các vi trùng, nấm nổi dậy gây loạn. Cũng có trường hợp nấm tự nó gây viêm tai ngoài, nhất là khi trời nóng và ẩm. Thường, viêm tai ngoài do nấm không gây triệu chứng gì cả, bác sĩ tình cờ khám thấy trong tai người bệnh có chất tiết trông giống như bông màu trắng, có khi màu đen, xám, xanh đen hay vàng, hoặc điểm những đốm đen. Nếu gây triệu chứng, nó khiến người bệnh thấy ngứa trong tai, đồng thời có cảm giác tai đầy đầy khó chịu. Ngứa có thể dữ lắm, người bệnh móc gãi cho bằng được, và làm tổn thương thêm lòng ống tai. Tai cũng hay chảy nước và ù ù (tinnitus).
Biến chứng
Ở đời lắm khi việc nhỏ lại gây biến cố lớn. Đa số những trường hợp viêm tai ngoài sẽ êm đềm trôi vào quá khứ, nhưng thỉnh thoảng bệnh có thể gây biến chứng viêm tai ngoài ác tính (necrotizing or malignant otitis externa), một tình trạng rất nguy hiểm, đe dọa mạng sống, do nhiễm trùng từ tai lan ra xương “mastoid” đằng sau tai hoặc xương “temporal” phía trước tai. Viêm tai ngoài ác tính hay do vi trùng P. aeruginosa, thường tấn công những vị cao tuổi mang bệnh tiểu đường, và những vị có sức đề kháng cơ thể suy giảm, đặc biệt người mang bệnh AIDS.
Viêm tai ngoài ác tính khó chữa, gây tử vong cao. Ta nên nghi ngờ tình trạng này khi đã dùng thuốc nhỏ tai đúng để chữa, song đau tai cùng nhức đầu vẫn dữ quá, và lúc khám thì lại không thấy trong tai có gì nặng cho lắm, hoặc khám thấy có mô hạt (granulation tissue) xuất hiện trong lòng ống tai. Phim CAT scan hay phim MRI có thể giúp ta xác định người bệnh đúng bị viêm tai ngoài ác tính. Các thuốc thuộc nhóm fluoroquinolones rất tốt để chữa viêm tai ngoài ác tính, những trường hợp nhẹ uống thuốc hai tuần, những trường hợp nặng, cần chữa bằng thuốc truyền tĩnh mạch. Trong việc trị liệu, bác sĩ chính (primary care physician) cũng nên sớm mời bác sĩ chuyên khoa Tai-Mũi-Họng (otolaryngologist) giúp ý kiến và cùng chữa.
Biến chứng khác là nổi nhọt trong lòng ống tai, thường do vi trùng S. aureus. Nhọt có khi to, chứa mủ bên trong và cần được rạch. Ta chữa bằng thuốc trụ sinh nhỏ vào tai và cả trụ sinh uống nữa, nếu không kết quả, sẽ nhờ bác sĩ chuyên khoa Tai-Mũi-Họng rạch hộ nhọt.
Viêm tai ngoài cấp tính có thể không hết hẳn, nhưng biến chuyển thành một tình trạng nhiễm trùng và viêm nhẹ kinh niên. Trong ống tai không thấy có ráy nữa, da lót lòng ống khô, với những chỗ sưng lên và hẹp nhỏ. Tai có thể cứ chảy nước vàng nhiều ít kinh niên. Trường hợp này, ta chữa bằng thuốc nhỏ tai trong chứa chất acid và hydrocortisone. Nhiều trường hợp cần nhờ đến bác sĩ chuyên khoa Tai-Mũi-Họng thường xuyên lau rửa lòng ống tai cho sạch, hoặc cắt bỏ những chỗ mô hư hoại, bệnh mới mau lành.
Chữa trị
1. Bệnh do vi trùng:
Các thuốc nhỏ tai chứa chất trụ sinh hoặc chất acid rất hữu hiệu trong việc chữa trị. Thuốc nhỏ thẳng vào ống tai, thường là 3-4 giọt ngày 2 đến 4 lần tùy loại thuốc. Nên dùng thuốc thêm khoảng 3 ngày sau khi triệu chứng đã thuyên giảm (nói chung, dùng thuốc từ 5 đến 7 ngày). Tuy nhiên, những trường hợp nặng, có khi phải dùng thuốc đến 10-14 ngày.
Thuốc nhỏ, nếu lạnh, vào tai có thể khiến bạn chóng mặt. Nên bạn thấy chai thuốc hơi lạnh ư, bạn ấp chai thuốc trong lòng hai bàn tay một lát cho thuốc bớt lạnh cái đã rồi hãy dùng. Nhỏ thuốc xong, bạn nằm một lát cho thuốc ngấm, còn nếu không thể nằm lâu đủ chờ thuốc ngấm, bạn dùng một miếng bông nhỏ thấm thuốc rồi nhét vào tai giữ thuốc trong tai khỏi chảy ra ngoài. Lay đẩy chỗ sụn ngay phía ngoài ống tai cũng giúp thuốc tráng đều và dễ ngấm vào ống tai hơn.
Trường hợp ống tai nhiều ráy và mủ quá, nếu có thể, ống tai cần được bác sĩ lau sạch trước khi nhỏ thuốc. Cũng có trường hợp ống tai nhiễm trùng sưng nhiều và hẹp lại, thuốc không vô được, ta đặt một dụng cụ dẫn thuốc (wick) vào ống tai, rồi qua đó, nhỏ thuốc mỗi 3-4 tiếng lúc thức. Cứ 2-5 ngày, tai được khám lại, cho đến khi ống tai không còn thấy sưng nữa, ta sẽ lấy dụng cụ dẫn thuốc đặt vào tai ra.
Đa số những trường hợp viêm tai ngoài do vi trùng dùng thuốc nhỏ tai chứa chất acid (Vosol, Vosol HC, Otic Demeboro) hoặc chất trụ sinh (các thuốc Cortisporin, Coly-mycin S, Otobiotic, Floxin Otic, Cipro HC Otic, Garamycin, Tobrex, ...) là đủ, không cần đến trụ sinh uống. (Viêm tai giữa, ngược lại, chữa bằng trụ sinh uống, không dùng thuốc nhỏ tai). Nhưng nếu dùng thuốc nhỏ tai, viêm tai ngoài không thấy thuyên giảm, hoặc khi tai giữa cùng bị viêm, hoặc nhiễm trùng ngay lúc đầu đã có vẻ lan rộng (sốt trên 101.0 độ F - tức 38.3 độ C -, đau dữ quá, nổi hạch quanh tai), thuốc nhỏ tai không đủ, phải dùng thêm trụ sinh uống mới xong. Ta nên nghi ngờ viêm tai giữa (otitis media) khi người bệnh mới bị cảm, cúm thời gian gần đây, hoặc khi viêm tai xảy ra cho trẻ dưới 2 tuổi, vì trẻ dưới 2 tuổi hay bị viêm tai giữa, hiếm khi viêm tai ngoài. Cũng nên nghĩ đến việc dùng trụ sinh uống sớm cho những vị có sức đề kháng cơ thể suy giảm, chẳng hạn vì mang bệnh tiểu đường, đang dùng thuốc steroids, hoặc mang bệnh viêm da kinh niên (underlying chronic dermatitis). Những trường hợp nặng, nhắm bề trụ sinh uống cũng không ăn thua, ta dùng trụ sinh chích hoặc truyền tĩnh mạch.
Bệnh nặng, đã phải cầu cứu đến trụ sinh uống hay chích, ta nên sử dụng loại có thể trị được hai con vi trùng P. aeruginosa và S. aureus (Ampicillin, Amoxil - những trụ sinh hay bị lạm dụng, nhiều vi trùng đã kháng - không hữu hiệu).
2. Bệnh do nấm:
Làm sạch ống tai bằng cách hút ra hết những chất tiết dơ bẩn là căn bản của sự chữa trị. Sau đó, thuốc nhỏ tai chứa chất acid, nhỏ 3-4 lần mỗi ngày trong vòng 5-7 ngày, thường giúp ta giải quyết vấn đề.
Nếu vấn đề cứng đầu chưa chịu dứt, ta nhỏ tai bằng thuốc Lotrimin (clotrimazole 1% solution). Các thuốc nhỏ Merthiolate, Cresylate có thể hữu hiệu hơn, nhưng tiếc cái dơ nhớp hơn. Nếu thấy màng nhĩ bị thủng, ta dùng thuốc nhỏ Tinactin (tolnafate 1% solution) cho an toàn, thuốc có lỡ lọt vào tai giữa cũng không sao. Các thuốc kể trên đều dùng giống nhau: 3-4 giọt ngày 2 lần trong 7 ngày.
Nấm Aspergillus có khi rất cứng đầu, ưa nặng, khi thuốc nhỏ tai không ăn thua gì với nó, ta cần đến thuốc uống trị nấm Sporanox.
Phòng ngừa
Viêm tai ngoài, xảy ra một lần đã khổ, nếu cứ tái phát, thực phiền vô cùng, có khi còn nguy hiểm. Việc phòng ngừa để tránh tái phát rất cần thiết cho những người có ráy tai dẻo đặc, có ống tai nhỏ hẹp, nhất là ở những vị có sức đề kháng cơ thể suy giảm. Phòng ngừa cũng quan trọng cho người chảy mồ hôi nhiều, hoặc lấy bơi lội làm thú vui, lẽ sống.
Sau khi tắm hay bơi, bạn dùng máy giúp khô tóc (hair dryer) thổi nhẹ để làm nước vào tai, nếu có, mau khô (dùng độ thổi nhẹ nhất của máy). Sau đó, nhỏ vào tai thuốc có chứa chất acid, chẳng hạn như Star-Otic. Bạn tránh dùng que đầu quấn bông gòn (Q-tip) cố ngoáy lau ống tai; làm vậy dễ gây tổn thương cho lòng ống tai, đồng thời đẩy sâu vào trong các mảnh ráy đang di chuyển dần từ trong ra ngoài, theo lộ trình bình thường của chúng để được tống xuất khỏi tai. Bạn cũng đừng dùng móng tay móc gãi, “đã” thực đấy, song có thể làm trầy lòng ống tai, đưa đến hậu quả nhiễm trùng.
Thỉnh thoảng, nếu cần (ráy tai đóng chặt khiến bạn không nghe biết việc đời chẳng hạn), bác sĩ xúc rửa ống tai và lấy ráy ra giúp bạn. Việc cần làm ta làm, nhưng khi xong việc, ta dùng thuốc nhỏ tai chứa chất acid trong có pha thêm hydrocortisone để ngừa nhiễm trùng, vì việc xúc rửa và lấy ráy có thể đưa đến nhiễm trùng, do dễ gây tổn thương, và làm lòng ống tai ẩm ướt. Trước lúc xúc rửa, nhắm thấy ráy có vẻ khô đặc, khó lấy, ta dùng thuốc tan ráy (ceruminolytic agent) như Cerumenex, hoặc nước baking soda 4% cũng được, nhỏ vào tai, giúp ráy mềm đi dễ lấy hơn.
Các vị thích thỏa chí vẫy vùng bơi lội, tốt nhất, nên đội một mũ bơi (bathing cap) hoặc mang đồ bịt tai (ear plugs) vừa vặn để che và bảo vệ tai. Dụng cụ chống nước dùng nhét vào tai (ear plugs) tạm được, song nên nhớ, dụng cụ này cũng có thể kích thích lòng ống tai khiến nhiễm trùng dễ xảy ra.
Người đang viêm tai ngoài cấp tính, trong lúc chữa trị, nên tránh bơi lội ít nhất 7 đến 10 ngày, mặc dầu cũng có bác sĩ để các lực sĩ mải bận thi tài bơi trở lại sớm, sau hai ba ngày trị liệu, khi đã hết đau.
Vui hưởng Hè vàng, chúng ta cẩn thận đừng để viêm tai ngoài làm khổ. Lỡ nó có đến, ta chữa nó đúng cách, vừa mau bớt đau, vừa tránh các biến chứng nguy hiểm.