HỘI CHỨNG CHÂN BỨT RỨT
(Restless leg syndrome)
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
8748 E. Valley Blvd., Ste. H
Rosemead, CA 91770
(626) 288-3306
(www.hqtysvntd.org)
Nhiều vị nằm ngồi không yên vì bị hội chứng chân bứt rứt.
Hễ đi đứng không sao, song cứ lúc nghỉ ngơi, cái chân nó lại làm phiền. Một hoặc cả hai chân nó cứ khó chịu như có con gì bò dưới da, nó rần rần, ngứa, tê, nóng như lửa đốt, bứt rứt, có cảm giác như bị kéo, như có nước chảy, có dòng điện chạy ngang, hoặc đau, nhức, khiến họ phải luôn lung lay lúc lắc chân, hoặc đứng đậy đi đi lại lại mới thấy dễ chịu. Có người nói: “Chân tôi nó kỳ lắm bác sĩ ơi, tôi không diễn tả được”.
Nhiều người bị hội chứng chân bứt rứt (restless leg syndrome) đâm ngủ không ngon ban đêm (khó thiếp vào giấc ngủ, hoặc hay tỉnh giấc trong đêm), và thấy buồn ngủ, dật dờ trong lúc làm việc ban ngày.
Đa số (80%) những vị có hội chứng chân bứt rứt mang luôn bệnh “giật chân trong lúc ngủ” (periodic limb movements of sleep). Ngủ ban đêm, tự nhiên chân họ có những cơn co giật liên tục (stereotyped, repetitive movements) kéo dài nửa giây đến 5 giây. Khổ, đã khó ngủ vì chân bứt rứt, lại có thể phải thức dậy trong đêm vì chân co giật.
Tính ra, số người có chứng chân bứt rứt không ít, cứ 100 người chúng ta, đến 2-15 người làm bạn với nó (2-15%). Nam, nữ, tuổi nào cũng đều có thể bị chứng chân bứt rứt, song càng cao tuổi, càng dễ có nó và nó cũng hành ta nhiều hơn.
Triệu chứng
Chứng chân bứt rứt khiến một hay cả hai chân có cảm giác nhột nhạt, hoặc đau nhức như kể trên rất khó chịu, khiến ta không tìm cách chuyển động chân không xong với nó. Cái chân bứt rứt không thể để yên được.
Thường triệu chứng xảy ra ở bắp chuối (calf), nhưng có thể cảm thấy bất cứ chỗ nào trong khoảng từ đùi đến bàn chân. Có người triệu chứng hành cả ở tay nữa.
Lạ, triệu chứng nhột nhạt, khó chịu ở chân chỉ xuất hiện, hoặc nặng hơn vào những lúc ta đang nghỉ ngơi, giảm bớt các hoạt động, chẳng hạn những khi ta nằm, ngồi chơi một lúc lâu, nhưng lại thuyên giảm khi ta hoạt động. Có vị ngồi yên trong xe người khác chở đi, chân nó không chịu được, song khi xin tự nguyện lái xe, cái chân nó dễ chịu, thư thái làm sao. Nhiều người cứ phải đi đi lại lại, co duỗi, rung chân, hoặc luôn tay chà xát, thoa bóp chân mới thấy dễ chịu. Triệu chứng hành ta nhiều nhất lúc trước khi ngủ và vào ban đêm, dịu hẳn đi vào buổi sáng.
Nhiều người đâm mất ngủ vì nó, ban ngày phờ phạc, mệt mỏi. Nhiều trẻ em mang chứng chân bứt rứt, có khi bị tưởng lầm là đau chân do xương dài thêm trong lúc đang lớn (“growing pain”), hoặc khổ, bị thầy cô gán tiếng oan hiếu động (hyperactive), vì không thể ngồi yên trong lớp học. Bác sĩ có thể làm sáng tỏ vấn đề bằng cách hỏi bậc phụ huynh xem có thấy con em mình giật chân bất thường trong lúc ngủ, và hỏi chính các trẻ, xem các em có bị những triệu chứng điển hình của chứng chân bứt rứt.
Nguyên nhân
Đa số những trường hợp bệnh chân bứt rứt tự nó xuất hiện và làm khổ ta, không do một bệnh khác, và người ta chưa hiểu rõ nguyên nhân gây ra nó (idiophathic restless leg syndrome). Khoảng 40% những trường hợp bệnh xảy ra không có nguyên nhân rõ rệt cho biết họ có người thân trong gia đình cũng bị như vậy. Có thể yếu tố di truyền can dự vào những trường hợp bệnh này chăng?
Một số trường hợp chân bứt rứt là triệu chứng, gây bởi một vấn đề khác:
- Bệnh suy thận kinh niên (chronic renal failure).
- Bệnh thần kinh: bệnh thần kinh ngoại biên (peripheral neuropathies), thần kinh bị chèn ép (radiculopathies), bệnh tủy sống (myelopathies), bệnh run rẩy Parkinson...
- Thiếu chất sắt (iron deficiency, khi serum ferritin dưới 50 ng/ml).
- Mang thai: tới 20% phụ nữ mang thai thấy chân bứt rứt, nhột nhạt, khó chịu lúc nghỉ ngơi; triệu chứng thường thuyên giảm vài tuần sau khi sanh.
- Thuốc dùng: một số thuốc dùng có thể gây hoặc làm nặng hơn chứng chân bứt rứt: thuốc chống sầu buồn (tricyclic antidepressants, selective serotonin reuptake inhibitors), thuốc “dopamine D2 receptor-blocking agents” (như sulpiride, lithium), thuốc “dopamine antagonists”, thuốc antihistamines loại gây buồn ngủ (Benadryl, Chlor-Trimeton, ...).
Sau cùng, cà-phê cũng có thể khiến chân bứt rứt, hoặc làm nó nặng hơn. Uống nhiều, đêm ta khó ngủ đã đành, chân ta nó cũng... ngủ khó luôn, nhột nhạt, ngứa ngáy, rậm rật.
Cơ chế gây hội chứng chân bứt rứt chưa được hiểu rõ. Một giả thuyết cho rằng, có lẽ triệu chứng xảy ra do hệ thần kinh giao cảm hoạt động quá mạnh (sympathetic overactivity). [Trong cơ thể, có hai hệ thống thần kinh tự động điều khiển sự làm việc của các cơ quan ngoài sự kiểm soát của ta, hệ giao cảm (sympathetic nervous system) và đối giao cảm (parasympathetic nervous system). Hai hệ thần kinh này có hoạt động đối nghịch nhau, chẳng hạn, hệ giao cảm làm nhịp tim đập nhanh, hệ đối giao cảm khiến nhịp tim đập chậm lại].
Theo thời gian, chứng chân bứt rứt có thể cứ thế thôi, không tiến triển, làm phiền ta hơn nữa, hoặc nó ngoan cố, ngày càng làm phiền ta thêm. Ở một số người, tự nhiên nó đi chơi đâu mất, biến hẳn cả tháng hoặc lâu hơn, rồi trở lại. Có người hên, bệnh nó chán, nó bỏ đi luôn.
Định bệnh
Bác sĩ dựa vào lời kể bệnh có duyên và mạch lạc của bạn để định ra chứng chân bứt rứt đang làm phiền bạn. Bạn kể rằng cả ngày đi lại, làm việc không sao, song cứ lúc ngồi, nằm nghỉ, nhất là lúc vào giường buổi tối trước khi ngủ, cái chân lại không để bạn yên, nó hành bạn như vầy, như vầy, ..., và bạn phải làm cách nào để dỗ nó.
Tất nhiên, sau khi nghe bạn kể bệnh rõ ràng như vậy, bác sĩ sẽ thăm khám bạn kỹ lưỡng. Bác sĩ đặc biệt chú trọng đến việc khám thần kinh (neurologic examination), tìm xem bạn có bị các bệnh thần kinh ngoại biên, thần kinh bị chèn ép, bệnh tủy sống, bệnh run rẩy Parkinson... [Chúng ta hay lẫn lộn các “bệnh thần kinh” với “bệnh tâm thần”: “bệnh thần kinh” gây do sự tổn thương của hệ thần kinh (nervous system), như bệnh tai biến mạch máu não (stroke), các bệnh gây tê, liệt một phần thân thể, còn “bệnh tâm thần” gây những xáo trộn tâm lý, như các bệnh căng thẳng tâm thần, (anxiety), sầu buồn (depression)].
Chúng ta đã biết, đa số các trường hợp chân bứt rứt tự nó xảy ra, không do một bệnh khác. Song nhỡ bạn bị các bệnh suy thận, thiếu chất sắt gây chân bứt rứt thì sao. Những bệnh này thử máu biết ngay. Nên xin bạn đừng phiền khi bác sĩ đề nghị thử máu cho bạn (chút máu rút để thử sẽ không làm bạn yếu mệt, chóng mặt, mất sức như bạn vẫn tưởng). Bệnh thiếu chất sắt rất dễ chữa, tìm ra và chữa đúng, nhiều phần chứng chân bứt rứt sẽ phải từ giã bạn đi chơi chỗ khác. Còn suy thận, có thể đến 50% số người suy thận giai đoạn cuối (end-stage renal failure) cần đến lọc thận bị chứng chân bứt rứt, lọc thận (hemodialysis) không làm giảm triệu chứng, nhưng khi họ được thay thận (kidney transplant), triệu chứng lại bớt.
Chữa trị
Mục đích của sự chữa trị chứng chân bứt rứt (restless leg syndrome), và cả bệnh giật chân trong lúc ngủ (periodic limb movements of sleep) là giúp bạn dễ chịu và ngủ ngon hơn, ít phiền lụy bởi chúng.
Nếu bạn dùng cà-phê, uống rượu và hút thuốc lá, bạn nên giảm cà-phê, rượu, và bỏ hẳn thuốc lá (ngoài chuyện chữa bệnh, còn tiết kiệm tiền cho vợ, cho con, một công hai việc). Đang dùng những thuốc có thể gây hoặc làm triệu chứng nặng hơn, nếu có thể, ta thử bỏ chúng đi. Lúc rảnh rỗi, trò chơi khiến ta phải sử dụng trí óc nhiều (như video games, tìm chữ để điền vào các ô trống) có thể giúp chúng ta đỡ chán và cảm thấy triệu chứng nhiều hơn.
Tập thể dục làm dãn bắp thịt phía sau chân cũng giúp nhiều người. (Đứng xa tường khoảng 24 inches, rồi hai tay chống vào tường, hai bàn chân sát mặt đất để các bắp thịt sau chân thẳng, căng, giữ như vậy 10-30 giây, làm 5 cái, và tập vậy 2 lần mỗi ngày.)
Về mặt thuốc men, hiện có nhiều thuốc được dùng để chữa chứng chân bứt rứt:
- Dopaminergic agents: các thuốc carbidopa-levodopa, pramipexole, rapinirole, pergoline.
- Opioids (thuốc chứa chất nha phiến): codeine, hydrocodone, oxycodone, propoxyphene, tramadol.
- Benzodiazepines (an thần): clonazepam, temazepam.
- Anticonvulsants (chống kinh giật): như thuốc gabapentin, carbamazepine.
- Iron (chất sắt): dùng cho người thiếu chất sắt gây chứng chân bứt rứt.
- Thuốc clonidine, propanolol.
Việc dùng thuốc này hoặc thuốc kia tùy vào mức độ nhẹ hay nặng, xảy ra thỉnh thoảng hay thường xuyên của triệu chứng, các vấn đề khác của người bệnh, cũng như phản ứng phụ của thuốc, thuốc đắt hay rẻ (người bệnh có đủ tiền mua thuốc, bảo hiểm có cho thuốc bác sĩ muốn dùng để chữa không, ...). Ví dụ, người có chứng chân bứt rứt hay mất ngủ, ta dùng loại thuốc an thần để chữa, giúp giảm triệu chứng và giúp ngủ cùng lúc; người mang bệnh cao áp huyết, ta thử thuốc clonidine, propanolol, may ra kiểm soát được cả chân bứt rứt lẫn cao áp huyết. Dùng một thuốc không cho kết quả tốt hoặc không hợp, ta có thể đổi qua thuốc khác. Với những trường hợp hợp nặng, có khi phải dùng hai thuốc phối hợp.
Chứng chân bứt rứt, tuy xảy ra ở khá nhiều người, song không gây tàn tật hoặc làm giảm tuổi thọ, ít các tài liệu viết về nó, nên các bác sĩ thường không nghĩ đến, có khi nó sờ sờ trêu ngươi trước mắt, mà ta lại nghĩ đến những bệnh khác. Song cứ tưởng tượng, nhiều người, vào những lúc êm đềm nhất, như khi đã nằm trong giường, tay cầm quyển sách đọc lai rai, chờ cho mắt gà xuống, thiếp vào giấc ngủ ngon, chứng chân bứt rứt nó lại hiện đến, phá phách. Ôi khổ. Nghĩ đến chứng này, định ra và chữa, bác sĩ đem lại niềm hạnh phúc cho nhiều người.