CHÍCH NGỪA NGƯỜI LỚN
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
8748 E. Valley Blvd., Ste H
Rosemead, CA 91770
Tel: (626) 288-3306
Hiện Cali ta đang có dịch ho gà, một bệnh gây ho dữ dội, dai dẳng nhiều tuần, nhiều tháng và có thể gây tử vong, nhất là cho trẻ dưới 1 tuổi, nên Sở Y Tế Cali (California Department of Public Health) khuyên chúng ta, trong khoảng tuổi 19-64, nhất là những người hay tiếp xúc với trẻ dưới 1 tuổi, nên chích ngừa bệnh ho gà. Cơ quan Kiểm Soát và Ngừa Bệnh (CDC) cũng khuyên vậy.
Trong bài này và bài kỳ sau, chúng ta cùng ôn lại những chích ngừa người lớn chúng ta cần làm theo định kỳ.
Vấn đề chích ngừa cho người lớn hay bị bỏ quên, vì nhiều lý do, trong đó có việc ít ai giữ được đầy đủ hồ sơ chích ngừa của mình từ bé, để xem chích ngừa nào đã đủ, chích ngừa nào chưa. Thêm vào đấy, khác với các chương trình phòng ngừa cho trẻ em, người lớn chúng ta không có một chương trình phòng ngừa rõ rệt hoạch định bởi các cơ quan y tế, nhiều chích ngừa không được trả tiền, muốn chích, phải bỏ tiền túi.
Ngừa uốn ván, bạch hầu, ho gà
Ở Mỹ, uốn ván, còn gọi phong đòn gánh (tetanus, bệnh khiến người thẳng đuỗn như tấm ván) là bệnh của người có tuổi, cũng dễ chết ở người có tuổi. Trẻ con cắp sách đến trường tại Mỹ được chích ngừa uốn ván hết rồi. Tính ra, 40-85% người trên 60 tuổi không có đủ lượng kháng thể trong máu chống uốn ván.
Đúng ra, mỗi người lớn chúng ta cần chích ngừa uốn ván một hơi 3 lần (lần đầu, lần thứ nhì 4 tuần sau, lần thứ ba 6-12 tháng sau lần nhì), rồi sau đó mỗi 10 năm. Thuốc ngừa uốn ván được pha chung với thuốc ngừa bệnh bạch hầu (diphtheria, gây nóng sốt, đau, nổi màng trắng trong cổ họng), gọi chung là “Td”. Một mũi thuốc, ngừa cả hai bệnh. Đa số các trường hợp bệnh uốn ván xảy ra là do không chích ngừa đủ 3 lần đầu.
Hiện ở Cali ta đang có dịch ho gà (pertussis hay whooping cough), nên California Department of Public Health và CDC khuyên chúng ta, trong khoảng tuổi 19-64, nhất là những người hay tiếp xúc với trẻ dưới 1 tuổi, nên chích ngừa ho gà. Thuốc ngừa ho gà được pha chung với thuốc ngừa uốn ván và bạch hầu (Td), nên có tên Tdap (Tetanus, diphtheria, acellular pertussis: uốn ván, bạch hầu, ho gà). Nếu chúng ta chích ngừa Td ít nhất đã 2 năm trước, nay chúng ta có thể chích ngừa Tdap.
Ngừa sưng phổi Pneumococcus
Sưng phổi (pneumonia) gây do nhiều thứ lắm: vi trùng (bacteria), siêu vi trùng (virus), có khi ký sinh trùng (parasites), nấm (fungus). Nhưng trong cái đám vô lại có thể gây sưng phổi làm phiền ta, vi trùng Pneumococcus là con nổi tiếng nhất, vì đa số các trường hợp sưng phổi do nó gây ra.
Ở Mỹ không thôi, sưng phổi do vi trùng Pneumococcus làm chết 40.000 người mỗi năm. Nó là một trong những nguyên nhân hay khiến các vị trên 65 phải rời nhà vào nhà thương. Những người đang mang sẵn các tật bệnh khiến sức đề kháng của cơ thể bị suy giảm (chẳng hạn như bệnh AIDS, bệnh thận...) cũng dễ bị sưng phổi Pneumococcus.
Từ phổi, vi trùng Pneumococcus có thể vào máu gây nhiễm trùng máu (bacteremia), rồi theo máu đến gieo họa nơi các cơ quan khác (màng óc, tim, khớp...). Một khi nhiễm trùng máu hoặc sưng màng óc xảy ra, tử vong sẽ rất cao.
Hiện chích ngừa là cách tốt để phòng bệnh sưng phổi gây do vi trùng Pneumococcus. Vi trùng Pneumococcus không phải chỉ có một con. Chúng có nhiều dòng, tuy cùng một giống. Thuốc ngừa sưng phổi Pneumococcus chứa những chất lấy từ 23 dòng vi trùng Pneumococcus khác nhau. Thuốc chích vào người để kích thích cơ thể ta tạo những kháng thể (antibodies) chống lại những dòng vi trùng này.
Đa số người khỏe mạnh chúng ta, 2-3 tuần sau khi được chích ngừa, trong người sẽ có kháng thể chống lại hết hay hầu hết các dòng vi trùng này, giúp ta tránh được bệnh sưng phổi gây do chúng (kết quả bảo vệ 85-95%). Các vị lớn tuổi và nhiều người đang mang một số bệnh kinh niên không tạo được những kháng thể tốt như những người còn trẻ khỏe, nên sự bảo vệ của thuốc không được đến vậy. Trẻ em dưới 2 tuổi cũng thế.
* Ai cần chích ngừa:
Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Tật bệnh (Centers for Disease Control and Prevention) đề nghị chích ngừa sưng phổi Pneumococcus cho những quí vị thuộc các thành phần sau đây:
- Các vị từ 65 tuổi, dù không có bệnh gì quan trọng.
- Trẻ em trên 2 tuổi và người lớn dưới 65 đang mang các bệnh kinh niên như bệnh tim, bệnh phổi, thận, tiểu đường, AIDS, ung thư..., hoặc người đang phải dùng những loại thuốc khiến sức kháng cự của cơ thể suy giảm, như thuốc Prednisone, các thuốc chống ung thư.
- Người có lá lách (spleen) đã cắt, hoặc lá lách bệnh, nên không làm việc bình thường (lá lách là cơ quan quan trọng tạo các kháng thể chống vi trùng Pneumococcus).
- Người đang ở trong viện chăm sóc đặc biệt (nursing homes).
- Người đã được thay ghép cơ quan (organ transplant recipients), chẳng hạn như thay ghép thận.
- Người xơ gan (cirrhosis), hoặc dù chưa, nhưng nghiện rượu nặng.
Trên nguyên tắc, một mũi thuốc ngừa sẽ bảo vệ ta suốt đời, song những vị sau đây nên được chích ngừa lại sau 6 năm, do sự bảo vệ nhạt dần theo thời gian: người không còn lá lách (hoặc lá lách bệnh, không làm việc đàng hoàng), người bệnh thận, người bị hội chứng “nephrotic” (nephrotic syndrome: thận không giữ được chất đạm, khiến chất đạm cứ thất thoát ra nước tiểu), người được thay ghép cơ quan, người mang bệnh tắc phổi kinh niên (chronic obstructive pulmonary disease) do hút thuốc lá.
Ngừa cúm
Cúm gây do siêu vi trùng cúm “Influenza” (Influenza virus), chỉ xảy ra vào mùa Đông, từ tháng 12 đến khoảng tháng 4. Cúm (flu) khác với cảm (cold). Cảm tấn công ta bất cứ lúc nào trong năm, triệu chứng thường nhẹ hơn, gây do những siêu vi trùng ít hung dữ hơn siêu vi trùng cúm.
Trận dịch cúm toàn thế giới năm 1957 làm chết hơn 70.000 người riêng tại Mỹ. Những năm gần đây, không có dịch lớn, cúm vẫn giết hại khoảng 20.000 người mỗi năm riêng ở Mỹ. 80-90% số người chết vì cúm ở tuổi trên 65. Thứ đến là những người mang các tật bệnh kinh niên.
Siêu vi trùng cúm có đặc tính gian manh, biết thay hình đổi dạng, mỗi năm một khác, nên việc phòng ngừa cúm phải được thực hiện hàng năm. Thuốc chích ngừa cúm mỗi năm mỗi khác, với hy vọng có thể ngừa được dịch cúm tiên đoán sắp xảy ra trong mùa Đông năm đó. Các siêu vi trùng cúm được cấy vào trứng, cho sinh sôi nảy nở, sau đó bị làm yếu đi để không thể gây bệnh, rồi chế thành thuốc chích. Sau khi chích ngừa, dù sự bảo vệ không 100%, nhưng ít ra cũng được từ 50 đến 80%. Có bị cúm, triệu chứng cũng nhẹ hơn.
* Ai cần chích ngừa:
Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Tật bệnh đề nghị chích ngừa cúm cho các trẻ em (từ 6 tháng trở lên) và những người lớn bị nguy hiểm nếu nhiễm cúm, do lớn tuổi hoặc vì mang bệnh nên cơ thể yếu sẵn:
- Người lớn từ 65 tuổi, dù không có bệnh gì quan trọng.
- Trẻ em và người lớn dưới 65 bị các tật bệnh kinh niên như bệnh tim, bệnh phổi (kể cả bệnh suyễn), bệnh thận, bệnh tiểu đường, bệnh thiếu máu nặng, bệnh AIDS, bệnh ung thư, ..., hoặc người đang phải dùng những loại thuốc khiến sức kháng cự của cơ thể bị suy giảm, như thuốc Prednisone, các thuốc chống ung thư, ….
- Người ở trong các viện chăm sóc đặc biệt (nursing homes).
- Những người dưới 19 tuổi phải dùng Aspirin lâu dài (vì họ có thể bị hội chứng Reye khi nhiễm cúm, một hội chứng nguy hiểm đưa đến chết người).
- Các bác sĩ, y tá và nhân viên y tế, có nhiệm vụ trực tiếp săn sóc những người thuộc các thành phần kể trên, ngay cả người nhà, cũng nên chích ngừa để tránh bị cúm rồi lây lại cho người thuộc các thành phần cần được chích ngừa cúm kể trên.
Ngoài ra, không vì lý do sức khỏe, nhưng vì công việc (không muốn cúm làm trở ngại công việc), ai cũng có thể chích ngừa cúm (trừ những người nhạy ứng với trứng, có thể bị phản ứng khi chích ngừa cúm).
Ở Mỹ, thường dịch cúm chỉ bắt đầu vào tháng 12. Thời điểm tốt nhất chích ngừa cúm, là vào khoảng tháng 10 đến giữa tháng 11, tuy có thể sớm vào tháng 9.
Chích ngừa siêu vi gây ung thư cổ tử cung
Tại Mỹ, vào năm trước (2009), có 11270 trường hợp ung thư cổ tử cung (cervical cancer) mới và tiên liệu sẽ có 4070 cái chết sẽ xảy ra do loại bệnh ung thư này. Thời giờ và tiền bạc phải bỏ ra để theo dõi, chữa trị ung thư cổ tử cung cũng không phải là ít, thêm vào đó là nhiều lo lắng, ưu phiền.
Siêu vi human papillomavirus (HPV), truyền qua đường tình dục, có thể gây ung thư cổ tử cung. Hiện ở Mỹ có hai thuốc chích ngừa giống siêu vi này là Gardasil và Cervarix.
Các cháu gái và phụ nữ trẻ từ 9 tuổi đến 26 tuổi nên chích ngừa siêu vi human papillomavirus để tránh bị ung thư cổ tử cung sau này.
Ngừa viêm gan B
Ở Mỹ, hàng năm, có thêm 300.000 trường hợp viêm gan do siêu vi trùng viêm gan B. Bệnh viêm gan B có thể đưa đến xơ gan (cirrhosis), ung thư gan, và chết.
Siêu vi B hiện diện trong máu của người bệnh, trong nước bọt, chất tiết âm đạo phụ nữ, và trong nước tinh (semen) của đàn ông mang bệnh. Siêu vi B lây truyền qua đường kim chích hay truyền máu, giao hợp (giữa trai và gái, giữa “trai và trai”), mẹ truyền cho con lúc sanh nở. Siêu vi B cũng len lỏi vào những chỗ da rách, trầy của người chưa bị bệnh, đi tìm chủ nhân mới.
Chống siêu vi gây viêm gan B, chích ngừa là tốt nhất. 3 mũi ở vai: mũi đầu, mũi thứ nhì 1 tháng sau, mũi thứ ba 5 tháng sau đó (mỗi mũi thuốc khoảng 60-70 đô-la).
* Ai nên chích ngừa:
- Tất cả các nhân viên y tế (health care workers).
- Người đồng tính luyến ái.
- Người nhiều bồ bịch (persons with multiple sexual partners).
- Người nghiện thuốc qua đường chích choác (injecting drug users).
- Những người vì bệnh, cần được truyền máu hay những chất lấy từ máu.
- Những vị ở cùng nhà hay “ngủ” cùng giường với người có siêu vi viêm gan B trong người. (Các vị này cũng không nên dùng chung những đồ dùng có thể dính máu: dũa đánh răng, dao cạo râu, cắt móng tay, ...).
- Những người trong tù (sống chung đụng, nhiều chuyện xảy ra lắm).
- Người du lịch ra xứ ngoài.
Chích ngừa viêm gan A
Viêm gan do siêu vi trùng viêm gan A, tuy không nguy hiểm bằng viêm gan B, hàng năm, cũng khiến 75.000-100.000 người ở Mỹ khốn đốn. Trong đó, có khoảng 100 người qua đời. Bệnh truyền qua thức ăn, nước uống bẩn có chứa siêu vi A.
Chích ngừa viêm gan A: 2 mũi ở vai, cách nhau 6-12 tháng.
* Ai cần chích ngừa:
- Người trong quân ngũ (military personel).
- Người đi du lịch xứ ngoài, nơi hay có bệnh viêm gan A (như Việt Nam ta).
- Người đồng tính luyến ái.
- Người nghiện thuốc qua đường chích choác (injecting drug users).
- Người có bệnh gan kinh niên (lỡ bị thêm viêm gan A, gan suy thêm).
Chích ngừa trái rạ
Trái rạ (còn có tên “thủy đậu”, tên Mỹ, “chickenpox”) là một bệnh nhiễm siêu vi trùng rất hay xảy ra, lây từ người nọ sang người kia.
Với trẻ em, trái rạ thường nhẹ, song ở người lớn, nhất là khi có thai, hoặc đang mang những bệnh làm giảm sức kháng cự của cơ thể, bệnh có thể rất nặng.
Chích ngừa trái rạ: 2 mũi thuốc chích dưới da (subcutaneous) vùng vai, cách nhau 4-8 tuần (khoảng 50-60 đô-la một mũi chích). Thuốc được chế từ những siêu vi trùng trái rạ còn sống (live virus), chỉ bị làm yếu đi, nên vẫn có thể gây bệnh. Do thế, không nên chích cho phụ nữ mang thai, hoặc người đang có những bệnh khiến sức kháng cự của cơ thể suy giảm. Người mới được chích ngừa cũng nên tránh tiếp xúc với người thân mang thai, hoặc có bệnh khiến sức kháng cự của cơ thể suy giảm.
* Ai cần chích ngừa:
Chích ngừa trái rạ cần cho các trẻ em chưa bị trái rạ. Người lớn, thuộc các thành phần sau, nếu chưa từng bị trái rạ, rất nên được chích ngừa:
- Người làm việc trong ngành y tế (health care workers).
- Nhân viên chăm sóc cho các trẻ em (child care workers).
- Các sinh viên đại học (college students).
- Tù nhân hoặc nhân viên làm việc trong các trại tù.
- Phụ nữ trong tuổi sinh sản.
- Người đi du lịch ra ngoài nước Mỹ.
Chích ngừa sởi, quai bị, ban đỏ
Nhờ việc chích ngừa cho các trẻ em có tính cách bắt buộc, ba bệnh sởi (measles), quai bị (mumps), ban đỏ (rubella) xem như đã biến mất ở Mỹ. Tuy vậy, người lớn chúng ta, một số thành phần vẫn cần chích ngừa.
Thường, ai sinh trước năm 1957 đã có miễn nhiễm với ba bệnh này. Nhưng, vì bệnh ban đỏ có thể gây nhiều hậu quả trầm trọng cho thai nhi (xẩy thai, sinh non, tật bẩm sinh), nên để chắc ăn, phụ nữ sinh trước năm 1957, muốn mang thai, cũng nên được thẩm định (bằng thử máu) xem đã có miễn nhiễm với bệnh ban đỏ hay chưa.
Người lớn sinh sau 1957, nên ngừa ba bệnh sởi, quai bị, ban đỏ (thường cùng trong một mũi chích gọi là MMR) nếu thử máu cho thấy chưa có miễn nhiễm với các bệnh này, nhất là người hay du lịch, sinh viên các trường đại học, nhân viên ngành y tế.
Chích ngừa viêm màng óc
Mỗi năm, có 2400 đến 3000 trường hợp viêm màng óc meningococcus xảy ra trên đất Mỹ. Bệnh có thể gây tử vong, hoặc những biến chứng nặng.
Người sống chung đụng (như trong quân đội hoặc sinh viên trong các ký túc xá), người đi du lịch Phi châu vùng sa mạc Sahara, người có lá lách bị cắt hoặc lá lách không hoạt động cần chích ngừa bệnh viêm màng óc meningococcus.
Chích ngừa bệnh shingles
Bệnh shingles (phát âm “shing-gơlz”), còn có tên herpes zoster (tiếng Việt, có người gọi bệnh zona, bệnh giời ăn), là một bệnh da hay xảy ra. Riêng tại Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Tật bệnh (CDC) ước lượng mỗi năm có khoảng 600.000 đến 1 triệu trường hợp bệnh shingles. Bệnh tấn công và gây đau trên một vùng da của cơ thể. Cái đau có thể rất dữ và lâu, khiến nhiều người khổ sở.
Chúng ta nay có thuốc chích Zostavax dùng cho các vị 60 tuổi trở lên, có thể ngừa shingles, hoặc nếu vẫn xảy ra, bệnh cũng nhẹ hơn. Thuốc đắt, nhưng may, Medicare trả cho các vị 65 tuổi trở lên.
Mỗi năm, 50.000-70.000 người ở Mỹ qua đời vì những bệnh nhiễm trùng có thể ngừa được, nhất là các bệnh gây do vi trùng Pneumococcus, bệnh cúm, bệnh viêm gan B. Chúng ta muốn sống lâu và khỏe? Chích ngừa là một trong những cách giúp ta sống lâu, khỏe, và đỡ lo âu, ưu phiền, tốn tiền chữa bệnh sau này. Khi khám bệnh, các bác sĩ cũng nên thường xuyên xem lại hồ sơ, thấy chích ngừa nào người bệnh cần mà chưa làm, hoặc đã đến hạn kỳ phải làm lại, khuyên người bệnh làm.