SẠN TÚI MẬT
(Gallstones)
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
8748 E. Valley Blvd., Ste H
Rosemead, CA 91770
Tel: (626) 288-3306
Người ta ước lượng có đến 16-20 triệu người ở Mỹ mang sạn trong túi mật, và mỗi năm lại có thêm 1 triệu người mới gia nhập hàng ngũ này.
Túi mật (gallbladder) là một túi nhỏ, dùng đựng mật (bile), nằm núp dưới lá gan, ngay phía dưới ba sườn mé bên phải bụng trên. Mỗi khi ta ăn, túi mật co thắt, rót mật vào đoạn ruột non (duodenum) đi ngang gần đấy. Mật giúp vào sự tiêu hóa các chất béo (fats) và chất đạm (amino acids) trong thực phẩm ta ăn vào.
Sạn túi mật được thành lập do sự kết tụ của những chất có trong mật. Tùy sự kết tụ, ta có 3 loại sạn khác nhau: sạn cholesterol (cholesterol stones, chứa chất cholesterol là chính), sạn hỗn hợp (mixed stones, chứa nhiều chất khác nhau), và sạn có màu (pigment stones, chứa chất calcium là chính).
Nhiều yếu tố khiến những chất trong nước mật dễ kết tụ và tạo sạn túi mật, trong đó có các yếu tố tuổi tác, phái tính và béo mập. Càng cao tuổi, càng có da có thịt túi mật càng dễ bị sạn, và phụ nữ hay có sạn túi mật hơn đàn ông.
Triệu chứng
Túi mật thắt lại ở phía trên, rồi nối với một ống dẫn gọi là ống dẫn của túi mật (cystic duct). Ống dẫn này sẽ nhập vào ống dẫn mật chung (common bile duct). Ống dẫn mật chung trông to hơn ống dẫn túi mật. Khi ta ăn, cần đến mật để tiêu hóa chất béo (fats) và chất đạm (amino acids) trong thức ăn, túi mật làm nhiệm vụ, co bóp hầu rót mật vào đoạn ruột non đi ngang gần đấy. Lúc ấy, mật từ túi mật, đi qua ống dẫn túi mật, đổ vào ống dẫn mật chung, xong được ống dẫn mật chung dẫn dắt vào ruột.
Túi mật khi có sạn, lắm lúc cục sạn rửng mỡ, cũng muốn đi theo mật chơi. Nhưng nó to xác, đâu có lỏng và trơn như mật, nên kẹt lại ở chỗ ống dẫn túi mật hoặc ống dẫn mật chung. Khi ấy, nó gây viêm (inflammation) hoặc tắc (obstruction) ống dẫn túi mật hay ống dẫn mật chung (tùy nó đã đi được tới đâu), tạo cơn đau.
Thường triệu chứng xảy ra sau khi ta ăn no, một bữa ăn thịnh soạn đầy mỡ màng, hoặc nhiều thịt thà. Trong vòng 1 tiếng sau bữa ăn “dào dãy” như vậy, cơn đau xảy ra. Ôi cha, đau lắm. Có khi lại không đau lắm, nhưng cứ đau ngầm (steady ache) hoặc có cảm giác nặng, như bị đè chặt (pressure) ở vùng bụng trên phía bên phải, chỗ dưới ba sườn, hoặc đau ngay vùng giữa bụng trên. Thỉnh thoảng có trường hợp cái đau oái ăm ở cao tận trên chính giữa ngực, dễ lẫn với một cơn kích tim (heart attack). Đau hay xẹt truyền lên phía giữa hai xương bả vai, chỗ với không tới, hoặc lên chỗ xương bả vai bên phải, đôi khi lên tận vai phải. Cái đau thường khiến ta phải mau mau đi khám bác sĩ, hoặc chạy vào phòng cấp cứu của bệnh viện.
Đau kéo dài độ 1 đến 4 tiếng đồng hồ, hay có buồn nôn và ói mửa đi kèm. Có người sau khi đau dữ như vậy, còn giữ chút dư âm của cơn đau ở vùng bụng trên bên phải mãi đến 24 tiếng sau.
Nhiều người có sạn túi mật cũng hay than ăn không tiêu, đầy đầy vùng bụng trên, ợ hơi, ợ chua. Thực ra, sạn túi mật không gây những triệu chứng này, và mổ cắt túi mật không làm bớt triệu chứng. Cho nên, chúng ta cần phân biệt những triệu chứng mơ hồ như vậy với những cơn đau thực sự tả trên.
Đời luôn vẫn nhiêu khê. Triệu chứng của bệnh sạn túi mật, ngay cả những cơn đau thực sự, dễ lầm với triệu chứng của nhiều bệnh khác. Những bệnh loét bao tử (gastric ulcer), loét tá tràng (duodenal ulcer), viêm tụy tạng (pancreatitis), dội ngược bao tử-thực quản (gastroesophageal reflux), ruột quá nhạy cảm (irritable bowel syndrome), rồi cả đau thành bụng bên ngoài do nằm ngồi nghiêng vẹo (poor posture), cũng có thể cho những triệu chứng tương tự như vậy. Nhất là khi người bệnh không biết cách kể bệnh mạch lạc, rõ ràng, hoặc khi bác sĩ ít bỏ thì giờ lắng nghe cho kỹ.
Định bệnh
Với bệnh nào cũng thế, sự định bệnh dựa vào lời kể bệnh có duyên của bạn, và đôi tai lắng nghe tinh nhạy của bác sĩ là chính. Chẳng hạn:
“Bác sĩ ơi, khoảng 3-4 tháng nay, tôi có những cơn đau bất chợt ở vùng bụng trên phía bên phải. Trong vòng 3-4 tháng qua, dễ tôi bị đau đến 4, 5 cơn rồi đấy. Cứ như giả vờ, ngoài những cơn đau, đâu lại vào đấy, tôi vẫn như thường. Hình như là cứ sau khi ăn những đồ mỡ màng là tôi lại bị đau. Cơn đau xảy ra nhanh lắm, chỉ trong vòng 1 tiếng sau khi ăn, rồi kéo dài cũng phải đến vài tiếng. Đau lắm, đến ói mửa, uống Maalox vào, cái thuốc sữa trăng trắng ấy, mà chả thấy bớt. Lúc đau, nó còn choi chói ở chỗ bả vai bên phải nữa. Có lần định đi phòng cấp cứu, nhưng may quá, lúc ấy cơn đau lại dịu dần. Tôi năm nay 48 tuổi rồi, chả biết đau như vậy là sao nhỉ, bác sĩ. Tôi đến khám bệnh hôm nay chỉ vì thế thôi”.
Bạn kể bệnh hay quá. Chắc bạn bị sạn túi mật rồi. Ta làm siêu âm túi mật đi thôi.
Siêu âm túi mật (gallbladder ultrasound) là phương pháp tốt nhất để xác định ta bị sạn túi mật hay không, đúng đến trên 95%. Tiện, siêu âm túi mật nhìn luôn hộ ta tình trạng túi mật to hay nhỏ, có sao không, rồi ống dẫn túi mật, ống dẫn mật chung. Thêm lá gan, tuyến tụy tạng (pancreas) gần đấy nữa.
Trường hợp còn nghi ngờ, do siêu âm không được rõ [vì trong bụng có nước, ruột nhiều hơi, quá mập, ...), ta làm thêm phim chụp túi mật sau khi uống thuốc cản quang (oral cholecystogram). Phương pháp này xem vậy vẫn không bằng siêu âm, có khi không thấy được những sạn nhỏ.
Còn chụp phim bụng thường thôi (plain abdominal film), tuy rẻ đấy, nhưng kém, chỉ thấy được 10% những trường hợp có sạn. Phim Cat scan bụng cũng không bằng siêu âm.
Biến chứng
Ngoài chuyện gây những cơn đau bất chợt, chịu không nổi, sạn túi mật còn làm khổ ta nhiều cách khác:
- Sạn trong ống dẫn mật chung (common bile duct stone):
Ở khoảng 10% những người có sạn túi mật, hòn sạn thoát ra ngoài túi mật, chui vào ống dẫn mật chung, nằm kẹt ở đó. Khi ấy, nếu sạn làm loạn, ngoài cái đau, bạn còn vàng da, tiểu ra nước tiểu sậm màu, nóng lạnh. Thử máu thấy hai chất “bilirubin” và “alkaline phosphatase” tăng cao trong máu.
Tất nhiên, bạn cần vào nhà thương để chữa bằng trụ sinh, và hòn sạn làm loạn trong ống dẫn mật chung cần được lấy ra.
- Viêm túi mật cấp tính (acute cholecystitis):
Sạn túi mật, khi gây đau, cơn đau chỉ dữ dội độ vài giờ là cùng. Song nếu bạn càng lúc càng thêm đau, chắc bạn bị viêm túi mật cấp tính mất rồi, do các vi trùng nhào vô tấn công túi mật bạn, cái túi mật khốn khổ đã bị tổn thương sẵn bởi sạn. Nhất là bạn lại sốt và thử máu thấy số lượng các tế bào bạch cầu tăng cao trong máu (bạch cầu là những tế bào máu có nhiệm vụ bảo vệ cơ thể ta, xuất hiện nhiều trong máu khi có sự nhiễm trùng).
Viêm túi mật cấp tính cần được chữa bằng trụ sinh trong bệnh viện. Lúc tình hình đã ổn định, các vi trùng đã chịu phép trụ sinh, ta sẽ cho túi mật đi chơi chỗ khác bằng giải phẫu cắt bỏ túi mật.
- Viêm tụy tạng do sạn (gallstone pancreatitis):
Khi hòn sạn ra khỏi túi mật, chui vào ống dẫn mật chung, nó có thể làm tắc ống dẫn của tuyến tụy tạng (pancreas) nằm gần đấy. Hậu quả, các chất tiết từ tuyến tụy tạng không theo ống dẫn xuống ruột được, ứ lại trong tuyến tụy tạng. Tình trạng này đưa đến viêm tuyến tụy tạng cấp tính.
Viêm tuyến tụy tạng cũng gây đau bụng trên và ói mửa dữ lắm. Thử máu thấy chất “amylase” tăng cao trong máu. Bạn chịu khó vào nằm nhà thương, dùng thuốc giảm đau, chờ cho viêm tụy tạng thuyên giảm, rồi ta tìm cách gắp hòn sạn ra, nếu nó còn nằm kẹt ở đó. Xong xuôi đâu đấy, ta cũng sẽ cắt bỏ túi mật vất đi.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ bàn đến các cách chữa trị sạn túi mật trường hợp chưa có các biến chứng.