TIÊU CHẢY CẤP TÍNH
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
Dịch tiêu chảy cấp tính do vi trùng E.coli bên Âu châu khiến mấy chục người thiệt mạng, và nông dân bên đó thiệt hại cả trăm triệu euro, vì nhiều nước trên thế giới đâm sợ tất cả mọi loại nông phẩm sản xuất tại đó, không còn dám mua. Cuối cùng, người ta mới tìm ra nguồn gây bệnh là giá sống từ nông trại Gartnerhof, tiểu bang Niedersachsen, miền bắc nước Đức. Cả Âu châu thở phào nhẹ nhõm. Có tìm được nguồn bệnh, mới mong ngừa được dịch khỏi lan tràn.
Theo định nghĩa, chúng ta tiêu chảy khi đi cầu ra phân lỏng hoặc như nước 3 lần hay hơn một ngày. Với định nghĩa này, hầu như ai trong chúng ta trong đời cũng có đi tiêu chảy, trung bình 4 lần một năm. Song may mắn, hầu hết các trường hợp tiêu chảy chỉ nhẹ thôi, tự biến đi trong vòng vài ngày chẳng cần chữa trị gì cả. Thỉnh thoảng tiêu chảy gây do một tác nhân độc, có thể đưa đến chết người như hiện bên Âu châu đang gặp.
Tiêu chảy dưới 14 ngày được gọi tiêu chảy cấp tính (acute diarrhea), tiêu chảy kéo dài trên 14 ngày y học xem là tiêu chảy kinh niên (chronic diarrhea). Bài này chúng ta tìm hiểu bệnh tiêu chảy cấp tính.
Nguyên nhân
Tiêu chảy có thể gây do nhiễm trùng (siêu vi, vi trùng, ký sinh trùng) hoặc do nhiều yếu tố khác.
Nguyên nhân gây tiêu chảy cấp tính thường không được xác định rõ ràng, nhất là cho những người đi tiêu chảy vài ngày, rồi mau chóng hết.
Nếu do nhiễm trùng, thường là vì chúng ta ăn phải những thực phẩm hay uống các thức uống không được sạch, trong chứa vi trùng (bacteria) hoặc siêu vi (virus) lây bệnh. Triệu chứng xuất hiện khoảng 12 tiếng đến 4 ngày sau khi chúng ta ăn uống phải những thức ăn, nước uống đó, và rồi thường sẽ hết dần trong vòng 3 đến 7 ngày.
Tiêu chảy không do nhiễm trùng có thể do tác dụng phụ của thuốc trụ sinh hoặc một số thuốc khác, vì nhạy ứng với thức ăn (food intolerance, thí dụ nhiều người chúng ta tiêu chảy khi uống sữa), bệnh đường tiêu hóa như bệnh viêm ruột (inflammatory bowel disease), bệnh ruột quá nhạy cảm (irritable bowel syndrome), …
Triệu chứng
Tiêu chảy có thể nhẹ hay nặng. Nhẹ, chúng ta đi tiêu phân lỏng hay như nước ngày vài lần, nhưng vẫn khỏe. Nặng, một ngày chúng ta có thể đi tiêu 20 lần hay hơn, cứ mỗi 20-30 phút, trường hợp này dễ đưa tới tình trạng mất nước và muối trong cơ thể, nhiều quá sẽ nguy hiểm.
Ngoài đi phân ngày nhiều lần, có người còn bị nóng sốt (nhiệt độ trên 100.4 độ F hay 38 độ C), đau bụng, ói mửa.
Chữa trị
Nếu chỉ bị tiêu chảy nhẹ hay vừa (mild to moderate diarrhea), chúng ta có thể tự chữa lấy ở nhà bằng cách uống nhiều thức lỏng chứa nước, muối và đường. Nước trái cây pha loãng và các thức uống có vị chúng ta hay dùng (flavored soft drinks) cùng với bánh crackers mặn và cháo, súp thường được.
Các thức uống cho người làm việc, vận động ngoài trời và chảy mồ hôi nhiều như Gatorade tuy không đủ, nhưng có thể dùng cho người tiêu chảy song cơ thể không thiếu nước và vẫn thấy khỏe mạnh như thường.
Một cách tốt giúp chúng ta biết cơ thể có thiếu nước (dehydration) hay không là để ý màu nước tiểu và xem bao lâu ta đi tiểu một lần. Nếu đi tiểu ít hơn bình thường và nước tiểu có màu vàng đậm, chúng ta nên uống thêm nhiều chất lỏng. Bình thường, nước tiểu chúng ta màu vàng lạt hoặc như không có màu, và chúng ta đi tiểu mỗi 3-5 tiếng.
Trường hợp thiếu nước trong người, và lại không ăn uống được, chúng ta sẽ cần được truyền dịch qua đường tĩnh mạch.
Không có thực phẩm nào đặc biệt tốt cho tiêu chảy. Ăn không ngon miệng, chúng ta có thể uống các thức lỏng trong một thời gian ngắn, song nên cố ăn lại sớm để có đủ các chất dinh dưỡng cần thiết. Nếu đi cầu ra phân như nước, chúng ta nên ăn cereals hay thực phẩm chứa chất tinh bột được nấu chín (boiled starches), như khoai tây, bún, mì, cơm, lúa mì, lúa mạch, cùng với muối; bánh crackers, chuối, súp, rau trái nấu chín cũng được.
Khi tiêu chảy, thường ruột chúng ta bị một tình trạng gọi là lactose intolerance (không chịu được chất sữa, uống sữa vào sẽ tiêu chảy), có thể kéo dài vài tuần đến vài tháng. Vì thế, chúng ta nên tránh uống sữa, hoặc dùng những thức chế từ sữa (như kem, bơ) trong thời gian này.
Về thuốc chống tiêu chảy (antidiarrheal medications), chúng ta có thể dùng, nếu không nóng sốt và không đi cầu ra máu. Các thuốc này không chữa nguyên nhân gây ra tiêu chảy, nhưng giúp chúng ta đi tiêu bớt đi. Ở Mỹ, có 3 thuốc chống tiêu chảy hay được dùng:
- Loperamide(Imodium): mua được không cần toa bác sĩ, uống 2 viên lần đầu, sau đó 1 viên mỗi lần còn đi phân lỏng, và không nên uống quá 8 viên một ngày.
- Diphenoxylate(Lomotil): tác dụng cầm tiêu tương tự thuốc loperamidetrên, song gây nhiều tác dụng phụ hơn, nên cần có toa bác sĩ.
- Bismuthsubsalicylate (Pepto-Bismol, Kaopectate): mua không cần toa bác sĩ, không hữu hiệu bằng thuốc loperamide, song có thể dùng được trong trường hợp có nóng sốt và đi tiêu ra máu. Thuốc uống 2 muỗng canh (30 mL) hoặc 2 viên mỗi 30 phút, không nên quá 8 lần một ngày. Phụ nữ mang thai không dùng được thuốc này.
Chúng ta thường không phải dùng đến trụ sinh, và trụ sinh thực ra có thể làm tiêu chảy nặng hơn, hoặc gây các biến chứng khác. Trụ sinh chỉ dùng trong một số nhỏ các trường hợp tiêu chảy:
- Vừa hay nặng (moderate to severe) khi đi du lịch sang vùng Đông Nam Á, Phi châu.
- Đi cầu hơn 8 lần một ngày, bị thiếu nước, triệu chứng kéo dài đã trên 1 tuần, người có sức đề kháng của cơ thể yếu, và người cần phải vào bệnh viện.
Chúng ta không nên tự chữa với trụ sinh ở nhà, chỉ có bác sĩ mới biết chúng ta có cần đến trụ sinh hay không, trụ sinh loại nào, lượng uống bao nhiêu, và trong bao nhiêu ngày. (Trụ sinh là thuốc đặc biệt, chúng ta không nên trữ ở nhà, để tự chữa hoặc đưa người khác dùng. Trụ sinh gây nhiều vấn đề chỉ bác sĩ hiểu rõ.)
Khi nào cần đi bác sĩ
Khi tiêu chảy không nặng, đa số chúng ta có thể tự chữa ở nhà như trên, không cần đi bác sĩ, nhất là tiêu chảy thấy bắt đầu bớt trong vòng 48 tiếng (2 ngày).
Tuy nhiên, nếu chúng ta có một hay nhiều những triệu chứng, dấu chứng sau đây, chúng ta nên đi khám bác sĩ:
- Đi tiêu ra như nước nhiều và có dấu chứng của thiếu nước (người chậm chạp, dễ mệt, khô môi miệng, khát, bắp thịt co thắt, nước tiểu đậm màu, ít đi tiểu, chóng mặt, nặng hơn nữa sẽ thấy đau bụng, đau ngực, đầu óc lẫn lộn, kém minh mẫn)
- Đi cầu nhiều lần ra máu và đàm nhớt
- Đi cầu ra máu đỏ hay phân đen
- Nóng sốt với nhiệt độ 101.3 độ F hay 38.5 độ C (nhà luôn luôn nên có cây nhiệt kế để theo dõi nhiệt độ khi chúng ta bịnh, mua cũng rẻ)
- Trong 24 tiếng, đi cầu 6 lần hay hơn, phân không thành khuôn như bình thường, hay tiêu chảy kéo dài hơn 48 tiếng chưa thấy bớt
- Đau bụng dữ dội.
Ngoài ra, chúng ta cũng nên đi khám bác sĩ nếu chúng ta tiếp tục tiêu chảy sau khi dùng trụ sinh; trên 69 tuổi; đang mang một bệnh quan trọng hoặc có vấn đề khiến sức đề kháng cơ thể bị suy giảm.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ tìm hiểu những phương cách ngừa bệnh tiêu chảy cấp tính.