Những hiểu biết mới
của khoa học
về tâm lý trị liệu,
thiền và tôn giáo
(tiếp theo)
Bác sĩ Thái Minh Trung
Kỳ này, mới quí độc giả đọc tiếp bài viết của Bác sĩ Thái Minh Trung, chuyên khoa Tâm Thần, và cũng là một triết gia Phật giáo.
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
Thiền, kỷ luật tập cho tâm hồn yên lặng, giúp bịnh nhân thực hiện Cognitive Behavior Therapy (CBT) dễ dàng hơn.
Khi thiền, não bộ sẽ rung động chậm lại ở tần số alpha (9-14 Hz). Chỉ ở tần số này những vùng của não bộ như vỏ não và hệ thống limbic mới làm việc chặt chẽ hơn, giúp chúng ta điều hòa (modulate, regulate) tình cảm dễ hơn.
Khi ta suy nghĩ nhiều, não bộ rung động với tần số Beta (15- 40 Hz) nhanh, tạo stress cho hệ thống thần kinh vì tần số này sử dụng năng lượng rất nhiều. Ai cũng biết rằng khi suy nghĩ lo âu nhiều quá chúng ta dễ quên đầu quên đuôi. Khi hệ thống limbic bất ổn sẽ tạo ra bực bội hay căng thẳng, cộng thêm đó ta theo tưởng tượng lo âu, “đổ thêm dầu vào lửa” nữa thì sự mất thăng bằng của hệ thống limbic sẽ tăng dần. Khi hệ thống limbic mất thăng bằng quá độ, sẽ ảnh hưởng đến giấc ngủ, khả năng chú ý, trí nhớ và khẩu vị. Kéo dài thêm nữa, sẽ ảnh hưởng đến những cơ quan khác trong cơ thể như hệ thống tuần hoàn (tim hồi hộp), hô hấp (khó thở), tiêu hóa (tiêu chảy, đau bụng) và hệ thống thần kinh (chú ý và trí nhớ kém).
Nói theo sự phát triển của não bộ thì vỏ não có công dụng nhận ra được hoàn cảnh bên ngoài và tình cảm bên trong để điều hòa lại hệ thống limbic. Nhưng nếu ta không biết sử dụng vỏ não, thay vì nhận định hoàn cảnh bên ngoài và nội tâm một cách khách quan, ta tự vẽ lên những hình ảnh bi quan qua lo âu. Lúc đó não bộ rung động ở tần số beta và sự ý thức trung thực bị giảm khá nhiều. Khi não rung động ở tần số này, con người dễ bị thành kiến và rũ bỏ thành kiến rất khó khăn. Khi ta lo âu, công dụng điều hòa của vỏ não mất đi rất nhiều. Ta mất bình tĩnh đối phó với hoàn cảnh (over reaction), rồi có thể tự tạo ra rất nhiều triệu chứng tâm lý bất ổn. Muốn tăng sự ý thức hoàn cảnh một cách trung thực và đáp ứng với nó một cách đúng đắn, chỉ có một cách là làm não bộ rung động với tần số alpha. Chính vì vậy, muốn áp dụng tâm lý trị liệu CBT một cách tốt đẹp, bịnh nhân phải tập thư giãn (relaxation) và thiền (meditation). Khi não bộ rung động ở tần số alpha, lúc đó bịnh nhân mới có thể rủ bỏ dễ dàng những tư tưởng bi quan.
Hơn hai ngàn năm về trước trong kinh Bát Nhã, Phật đã dạy các đệ tử về sự khác biệt giữa kiến thức (còn gọi là kiến giải) và trí tuệ. Ý thức hiểu biết của con người có thể chia thành 5 uẩn (tập họp): sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Nói theo khoa học não bộ, “sắc” là những sự kích thích của giác quan (stimuli), như ánh sáng chiếu vào võng mạc của mắt, âm thanh dội vào màng nhĩ của tai. “Thọ” là cảm giác phân biệt đầu tiên và sơ đẳng mà chưa có sự ý thức phân biệt rõ ràng, thí dụ như người bị tai biến mạch máu (stroke) ở vùng ót (occipital lobe), tuy mắt thấy hình sắc mà không biết đó là gì, có “thọ” mà không có “tưởng”. Giai đoạn kế tiếp là “tưởng” (recognition), giai đoạn này phải qua thùy thái dương (temporal lobe) để kết hợp một tập hợp hình sắc thành một vật, thí dụ như ta nhìn trái cam và trái banh sơn màu cam, ta phân biệt được đó là hai vật khác nhau tuy cùng màu và cùng hình dạng. Ta cảm thấy thích thú khi có được trái cam vì ta nhớ lại trong quá khứ đã ăn trái cam ngon tương tự như vậy, đó là nhờ có “hành” (association), gợi lên trí nhớ, so sánh tốt xấu; đây là hoạt động của thùy thái dương. Giai đoạn cuối cùng là “thức” (awareness) nhận ra cái giá trị hay ý nghĩa của một biến cố. Quá trình kể trên tạo ra kiến thức hay kiến giải. “Thức” có được là nhờ sự hoạt động của thùy trán (frontal lobe). Hành động và quyết định sẽ đi theo nhận thức, tạo ra nghiệp lực (karma), thí dụ trong trường hợp trên, khi thấy trái cam trong nhà thì ta cầm ăn liền, trong khi thấy trái cam trong tiệm, ta quyết định mua nó về nhà ăn.
Như trên ta thấy kiến giải dễ đưa đến sự hiểu lầm vì nó phải qua nhiều giai đoạn như sắc, thọ, tưởng, và hành. Tuổi già mắt mờ, tai điếc là một hạn chế biến dạng “sắc” tạo ra nhiều hiểu lầm do lỗi của “thọ” (faulty reception). Khi cơ thể mệt mỏi, ta quên dừng lại ở bảng stop mặc dù mắt ta mở, ta thấy mà không nhận ra, đó là lỗi lầm của “tưởng” (faulty recognition). Vợ chồng gây gỗ với nhau, chiến tranh ý thức hệ xảy ra là lỗi lầm của “hành” (faulty association). Như phần trên đã nói, một ngàn người có một ngàn lối suy nghĩ và liên kết những sự kiện (“hành”) một cách khác nhau. Khi thọ, tưởng, hành không làm việc chính xác thì sự hiểu biết (thức) cũng bị sai luôn. Sự hiểu sai đó Phật gọi là kiến giải, bây giờ chúng ta gọi là kiến thức. Kiến thức hay sự hiểu biết đúng bao giờ cũng thay đổi theo thời gian và sự phát triển của khoa học kỹ thuật. Kiến thức cũng thay đổi theo sự trưởng thành của tâm lý, thí dụ đọc một đoạn kinh vài năm sau, ta sẽ hiểu khác hơn. Những hiện tượng có hình sắc, từ thô sơ như vật chất đến tế nhị như suy nghĩ đều thay đổi không dừng, do đó sắc, thọ, tưởng và hành không bao giờ chính xác một trăm phần trăm. Kiến thức là một phương tiện chuyên chở thông tin (information vehicle) tốt hơn là mê tín, lúc tâm thức mù mờ tin vào những chuyện không có. Nhưng so với trí tuệ thì kiến thức thua xa trí tuệ.
Có thể vì lý do trên mà Phật gọi những hiểu biết qua suy nghĩ là “vọng tâm”, tâm không thật, tâm không bền vững. Tuy nhiên ta không thể lìa vọng tâm để tìm “chân tâm”, cái tâm chân thật được. Cũng như ta không thể tự tử để tránh khổ được và tìm đến niết bàn hay thiên đàng được. Bỏ cái này theo cái kia là phương pháp trị liệu bằng tránh né (Avoidant therapy) không chuyên sâu về trau giồi ý thức đúng (trí tuệ). Phương pháp này được dùng khi tâm thức chưa phát triển nhiều. Thí dụ cha mẹ cấm con cái chưa trưởng thành đi chơi khuya. Khi chưa trưởng thành thì đứa trẻ có thể dùng lý luận không gắn liền với thực tế để biện hộ cho nó. Trí tuệ (nhận thức đúng) nằm sau vọng tâm. Khi ta để tâm lắng động và nhận ra 5 uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành và thức) là những ảo giác thì chính lúc đó là nhận thức của trí tuệ. Khi không cố chấp vào hình tướng và suy nghĩ (vọng thức, kiến giải, vọng tâm) thì chính lúc đó là chân thức, trí tuệ và chân tâm. Ðây là một hiện tượng tâm lý, một tâm trạng tràn đầy ý thức yên lặng mà thuở xưa Phật gọi là “giác ngộ”. Nếu độc giả nhận ra được điều này thì sẽ mỉm cười khi đọc đến đoạn “sắc tức là không; không tức là sắc” của kinh Bát Nhã.
Nhờ sự phát triển của khoa học não bộ (neuroscience), khi so sánh những lời dạy của đức Phật khi xưa chúng ta ngạc nhiên, thấy những điều Phật dạy vẫn còn hợp thời hơn 2 ngàn năm về sau. Ðiều ngạc nhiên thú vị nữa là thời đó trí khôn cộng đồng chưa phát triển như bây giờ và nhân loại không có những máy móc tối tân để biện chứng cho những lời Phật dạy. Bây giờ, khi đo điện não đồ (EEG, Electroencephalogram), ta thấy rằng ngay cả trong lúc tâm động với tần số nhanh Beta thì vẫn có tần số trung bình của Alpha. Nói một cách khác, ngay trong cái động có cái tịnh. Có lẽ vì thế mà Phật đã nói là trong tất cả mọi người, không phân biệt màu da, giai cấp giàu hèn, đều có “Phật tánh”. Phật tánh có nghĩa là khả năng trở về hay trở lại cái ý thức yên lặng trong tâm ta. Khi ta nhận thức đúng thì sẽ đáp ứng đúng với hoàn cảnh bên ngoài. Từ đó mà có câu: tâm bình thì thế giới mới thanh bình được. Khi ta đem cái tâm động vào cảnh thanh tịnh thì sớm muộn gì ta cũng biến cảnh thanh tịnh đó thành một nơi xáo trộn. Mọi nghiệp do tâm tạo là như thế đó. Khi tâm tỉnh thức thì thế giới đau khổ sẽ tan biến theo, còn khi tâm chưa tỉnh thức thì thế giới lành sẽ biến thành dữ trong nháy mắt.