VĂN CHƯƠNG TUYỂN CHỌN
TRONG NƯỚC: CHỌN
NHƯNG KHÔNG TUYỂN…
NGUYỄN MẠNH TRINH
Tuyển tập là chọn những bài vở hay nhất để tuyển thành một tập. Ban tuyển chọn một giải thưởng văn học là những người có tđủ tư cách để chọn lựa một tác giả hay tác phẩm xuất sắc nhất trong thành phần đã được tuyển . Thông thường tôi có ý nghĩ thô sơ như vậy . Nhưng , ở thực tế , thì dường như vậy mà không phải vậy . Thử nhìn vào trong nước , qua tất cả những dữ kiện mà tôi được biêt qua báo chí và truyền thông, sự thực chẳng phải giản dị như vậy . Có một điều gì kỳ kỳ mà một người sống ờ hải ngoại như tôi khó lòng hiểu nổi . Từ cảm giác ấy , tôi viết không phải là với thái độ của một người tọc mạch muốn tìm kiếm những tiêu cực để bỉ thử , mà là một chủ đích đi tìm hiểu một thực trạng văn chương mà mình cứ canh cánh muốn tìm hiểu…
Năm nay, ở trong nước rộ lên một phong trào thi ca , nào hội thơ , nào công bố “ 100 bài thơ hay nhất thế kỷ “.. Nghe thì tưởng như những công trình nghiêm túc , nhưng thật ra có phải chính xác như thế không ?Một thế kỷ trong văn học không phải là một thời gian ngắn và tuyển chọn được những bài thơ tiêu biểu không phải là việc dễ dàng và ai cũng làm được . Thế mà lại tổ chức thành một cuộc thi để bình chọn . Bất cứ ai cũng có thể tham dự để chọn lưa , bất cần kiến thức văn chương . Như vậy liệu kết quả có khả tín không ? Hay chỉ là một cách để dễ dàng thực hiện những điều mà những người có quyền lực chính trị đứng đằng sau chỉ thị ?
Danh sách những bài thơ hay nhất thế kỷ gồm một bài thơ chữ Hán của lãnh tụ Hồ Chí Minh được xếp đầu bảng ngoại hạng còn 99 bài thơ khác gồm cả những bài của các vị tiền bối như Nguyễn Khuyến , Trần Tế Xương , Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu và các bài của các nhà thơ của văn học miền Nam như Vũ Hoàng Chương , Bùi Giáng , Đinh Hùng, Nguyên Sa , Phạm Thiên Thư, Á Nam Trần Tuấn Khải, Trang Thế Hy. Chỉ có thế và còn lại toàn là thơ miền Bắc và thơ trong nước bây giờ , có danh và vô danh trộn lẫn.
Có phải ngẫu nhiên một bài thơ chữ Hán được xếp vào hay đó chỉ là sự tôn sùng lãnh tụ , một trường quy bắt buộc của nền văn học xã hội chủ nghĩa ? Cũng như , những nhà thơ của văn học miền Nam hay ở hải ngoại bị bỏ quên . Danh sách 100 bài thơ được mệnh danh là hay nhất thế kỷ 20 ấy , có thiếu nhiều bài và cũng thừa nhiều bài. Sự chọn lựa theo một chủ ý rõ ràng mà chính trị chỉ đạo . Như vậy không phải là vô tình mà là sự cố ý muốn chôn vùi sự thực văn học ?
Phê bình gia Phạm Xuân Nguyên, một người theo dõi hiện tình văn học khá sát đã nhận xét :
“.. Chúng ta hiểu thơ Việt nam thế kỷ 20 là của người Việt làm ra dù ở bất cứ đâu, trong bất cứ thời điểm nào của trăm năm vừa qua. Ban tổ chức cuộc thi không hạn định không gian địa lý vùng miền của hai tiếng “ Việt Nam “ này , cho nên thơ chọn ở đây phải được hiểu là tất cả thơ của người Việt làm ra trong thế kỷ 20 ở trên lãnh thổ Việt Nam và ngoài lãnh thổ Việt Nam , làm ra trong thời kỳ đất nước thuộc địa và đất nước độc lập, đất nước phân chia và đất nước thống nhất. Nhìn vào danh sách 100 bài thơ được tuyển chọn ta không thấy điều này. Danh xưng “ Việt Nam “ ở đây đã bị thu hẹp rất nhiều . Như vậy là danh không chính.”
Trong bài “ Năm điều bất cập “ đăng trên báo Phụ Nữ Thành phố Hồ Chí Minh sau “post” trên web-site Talawas, của Phạm Xuân Nguyên còn nêu ra những điều không ổn khác như bài thơ chữ hán của Hồ chí Minh được đặt trên đầu danh sách, cũng như bài được tuyển chọn “ chủ yếu là của các tác giả trước 1945 và sau 1975 và số lượng chính là các tác giả ở miền Bắc “, hay “ cuộc tuyển chọn 100 bài thơ Việt Nam hay nhất thế kỷ 20 , như kết quả cho thấy là cuộc tuyển chọn của một bộ phận công chúng . và như vậy , thơ được gọi là “ hay nhất” trong tập này chỉ tương đối ở cuộc này mà thôi, theo cách làm này mà thôi . Nhưng để gọi là “ thơ Việt hay nhất thế kỷ 20 thì thật là thậm xưng , là vội vã tùy tiện”
Nhà thơ Thanh Thảo người được chon bài thơ “ Dấu chân qua trảng cỏ “trong danh sách những bài thơ hay nhất thế kỷ 20 “ cũng thắc mắc về “ danh nghĩa độc giả bầu chọn “ mù mờ để in ra một tập thơ có nhan đề .. nhớn như vậy là một công việc liều lĩnh. “ Chọn thơ hay khác với chọn lựa hoa hậu hay ca sĩ triển vọng . Đừng thấy người ta ăn khoai mình cũng vác mai đi đào như thế , coi không tiện.”.
Không hiểu công việc thực hiện công trình “ 100 bài thơ Việt Nam hay nhất thế kỷ XX “ như thế có phải là công việc chọn mà không tuyển không ? Nếu không tuyển thì liệu kết quả được chọn ấy có chút giá trị nào ?
Hay cũng như chuyện giải thưởng văn học năm 2006 của Hội Nhà Văn . Có cả ban tuyển chọn đàng hoàng mà không biết chọn thế nào , tuyển ra sao đễ ông Chủ tịch Hội Nhà văn Hữu Thỉnh được giải nhất về thơ với tập “ Thương lượng với thời gian “ và giải tặng thưởng cho Ly Hoàng Ly với tập thơ “ Lô Lô”. Cũng Phạm Xuân Nguyên lại viết : “ Đến lần ăn giải này nữa, ông Hữu Thỉnh đã lập một “ hat-trick giải thưởng Hội Nhà Văn Việt Nam “. Lần một năm 1980 , ông được giải cho trường ca “ Đường Tới Thành Phố “ và đó là lần xứng đáng . lần hai năm 1995, ông được giải cho tập thơ Thư Mùa Đông, lần đó htì hơi gượng , vì như nhà văn Tô Hoià đã nhận xét , tập thơ đó lẫn lộn nhiều thứ như một gánh đồng nát . lần này , năm 2006, ông lấy giải với tập thơ “ Thương Lượng với Thời Gian” thì quả thực không xứng , theo ý tôi. Ngay khi tập thơ ra đời , đọc nó tôi đã thấy là nó cũ, cũ về ý tứ , cảm xúc , cũ về giọng điệu lối thơ. Kiểu làm duyên làm dáng trong câu chữ ( sông chảy chậm đợi chiều đang bị ướt ), kiểu triết lý chuyện đời (hãy yêu lấy con người/ dù trăm cay ngàn đắng/đến với ai gặp nạn /xong rồi chơi với cây), một lần nghe thì được , nghe sang lần hai lần ba thì thấy chán.Dạng câu Xa vắng quá bồn chồn đi hỏi cát … là rất … Hữu Thỉnh . Bài Thương lượng với Thời gian lấy làm tên chung cho cả tập : Buổi sáng lo kiếm sống/ Buổi chiều tìm công danh/ Buổi tối đem trí khôn ra mài giũa / tỉnh thức những hàng cây bật khóc đọc lên nghe giả. Tôi nghĩ : Hữu Thỉnh thương lượng với thời gian nhưng thời gian không còn chờ đợi ông. Tôi không nghĩ rằng ông Chủ tịch hội thì không nên nhận giải Hội mình trao( mặc dù ở nước ta tránh được chuyện đó là hay nhất ), nếu đúng tác phẩm của ông hay thật xứng đáng thật. Trong trường hợp giải thưởng tập thơ của ông Hữu Thỉnh năm nay tôi thấy không xứng đáng vì tập thơ đó không hay . Và còn vì bên cạnh nó có có một tập thơ khác xứng đáng hơn…”
Tập thơ ấy là tập thơ Lô Lô của Ly Hoàng Ly, theo Phạm Xuân Nguyên. Và kết quả là Ly Hoàng Ly từ chối nhận giải. Sau đó , lại lòi ra chuyện ông chủ tịch hội Nhà Văn Hữu Thỉnh trong khi viết bài thơ “ Hỏi” lại lượm đỡ ý và lời của bài thơ “ Thượng đế sinh ra mặt trời “ của nữ thi sĩ người Đức Christa Reinig. Và , dậu đổ bìm leo, người ta kiếm ra hàng chục câu thơ mà ông Hữu Thỉnh đã mượn đỡ để dùng , từ câu thơ của vua Tự Đức đến những câu ca dao tục ngữ…
Giải thưởng văn học ấy , hình như chỉ có chọn mà không có tuyển . Bởi nếu tuyển thì làm sao có những bê bối không thể tưởng tượng như thế!!!
Thêm trường hợp các tuyển tập được thực hiện , hình như chỉ có chọn mà không tuyển. Đọc những tuyển tập , người đọc thấy rõ điều ấy.Một tuyển tập của một tác giả , phải có đầy đủ những bài tiêu biểu . Nhưng tiêu biểu của tác giả khác với tiêu biểu của người biên tập. Bởi vì, còn những áp lực đè nặng lên việc chọn lựa. Văn học với bàn tay chính trị chỉ đạo đằng sau tạo những áp lực như thế…
Một người bạn thân hay có dịp về Việt Nam kể cho tôi nghe nhiều chuyện. Một trong những chuyện ấy là chuyện sách vở. Bởi mỗi lần anh đi về tôi đều gửi mua rất nhiều sách và lần nào anh cũng đều than thở nặng quá. Muốn mua ra phố Bolsa mua thiếu gì. Tôi chỉ đành cười trừ. Ừ, mà ở phố Bolsa nhiều sách xuất bản ở trong nước thực. Những sách biên khảo nhiều lắm . Không còn những nhan đề sách của thời xưa nữa. Thời đổi mới nên tư duy cũng đổi và sách vở là mặt nổi dễ nhìn thấy nhất.
Thời trước, in những tuyển tập của những tác giả tuy có công lớn với văn hóa Việt Nam nhưng ở phe đối nghịch với chính quyền trong nước là một hành động khá liều lĩnh . Lúc ấy ,mà nhắc đến tên những Nhất Linh, Khái Hưng ,Hoàng Đạo,… đã là một lỗi lầm ghê gớm, huống chi còn tập trung văn phẩm để in thành một tuyển tập bề thế. Cái gương Nhân Văn Giai Phẩm còn sờ sờ trước mắt với cái án tốn tại mấy chục năm khiến ai bạo gan đến đâu cũng phải e dè.
Thế mà, thời thế cũng khác đi, và văn chương cũng chuyển hóa theo. Thời mở cửa, thế giới không còn chấp nhận những tư tưởng chủ quan giáo điều nữa. Huống chi , ông Mác , ông Lê-Nin chỉ là những bóng ma để dọa đe con trẻ thôi…
Bây giờ, mọi người đều nghĩ đến lợi nhuận đến buôn bán, kể cả đất đai của cha ông. Thì, nhằm nhò gì ba cuốn sách hơi “ thoáng “ một chút. Thế là những cuốn sách tuyển tập như thế ào ạt ra đời nhiều đến tối mặt. Tự Lực Văn Đoàn, được in lại toàn bộ tác phẩm cả mấy ngàn trang và những tác giả được nhìn ngắm lại, khách quan hơn nhưng cũng vẫn trong còng lẩn quẩn . Yêu nước nhưng đi sai hướng ,thí dụ như vậy. Đọc trong những trang sách, thấy lờ mờ một chủ trương, đánh lẫn lộn cái thực và cái giả . Thí dụ, để đánh bóng cái giả , phải làm thế nào để những Hồ Chí Minh, Xuân Thủy, Sóng Hồng ( tức Trường Chinh Đặng Xuân Khu, tổng bí thư đảng )… cũng là những nhà thơ lớn của thời tiền chiến. Viết văn học sử theo chủ quan như thế khiến người đọc nhiều khi như sa vào mê hồn trận và lạc vào trong một mê cung mà không phân biệt nổi ảo và thực.
Ngày trước khi vừa bắt đầu đổi mới, một giám đốc xuất bản có tiếng ở miền Namnhư Mai Quốc Liên cũng nhắc đến những khó khăn khi in và phát hành những tuyển tập như thế. Mặc dù được sự đồng ý và yểm trợ của lãnh đạo nhưng vẫn có phản ứng từ phía những người cực đoan bảo thủ. Họ phê phán và tìm kiếm những sơ hở để công kích, với sự quy chụp rất “ chính trị”… nhưng, hiện thực bây giờ là những cuốn tuyển tập đã được in và phát hành tràn lan. Dường như, những chuyện lý luận như vậy đã thành chuyện xưa cũ.
Điểm qua những cuốn sách tôi có, dù số lượng không nhiều cũng làm chóng mặt.Những tác giả chen lấn trong những bộ sách đồ sộ, bìa cứng ,in đẹp. Tuyển tập Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Đình ThI , Nguyên Hồng , Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan,… Có lẽ, đó là những công trình để lại cho đời. Nhưng, đó có phải là hoàn toàn những tâm đắc của tác giả chưa thì còn phải xét lại.
Cũng lại anh “ chính trị “ ló đầu vào. Tuyển tập Hoài Thanh dường như thiếu phần viết về thơ tiền chiến chung với Hoài Chân. Tại sao vậy, bởi vì tác giả trước đó đã băn khoăn vì đã viết quá trung thực đế vô tình đụng chạm đến chủ trương đấu tranh giai cấp của đảng . Có lúc Hoài Thanh đã cho những nhà thơ tiền chiến là “ giặc” vì đã góp công ru ngủ dân trí , làm nổi bật cái “ ta” bạc nhược mà quên lãng đi cái “ tôi” anh hùng. Bộ Thi Nhân Việt Nam Hiện Đại là một bộ phê bình thơ của một người yêu thơ , hiểu thơ, cảm thơ và tìm ra được những nét đặc sắc của một thời kỳ thi ca nở rộ. Thế mà, trong tuyển tập góp nhặt công trình một đời cầm bút lại không có phần quan trọng ấy. Có lẽ, chúng ta hiểu vì sao ? Bởi có anh chính trị viên ló đầu vào và cái màn tự ph tự kiểm đã làm Hoài Thanh năm lần bẩy lượt tự mổ xẻ tự đấm ngực ăn năn cho tác phẩm của mình…
Hoặc nhà văn Nguyễn Tuân khi được in tuyển tập lần đầu tiên đã phẫn nộ và cho rằng chỉ có được một phần không đáng dù rằng như thế cũng đã được rồi. Nhà văn Nguyên Hồng khi được in tuyển tập của mình cũng băn khoăn không biết mặt ngang mũi dọc sẽ ra sao ..
Tôi có lần đọc một cuốn sách của giáo sư Phong Lê, Viện trưởng Viên Văn Học ở trong nước : “Văn Học Trên Hành Trình Thế Kỷ XX”. Ông có cái nhìn khá khoa học về giá trị đích thực của hai nền văn học “ cách mạng “ và “ kháng chiến” . Về giá trị nghệ thuật của nền văn học này, ông cho rằng đó là một thứ “ công cụ tuyên truyền “ do những “ người viết văn “ tạo ra “ trong tư cách là .. cán bộ tuyên truyền “ (trang 308) … có “ giá trị như là những tư liệu ( trang 432 ) mặc dù nó đã có “ hàng nghìn, hàng nhiều nghìn cuốn sách, hàng triệu , hàng nhiều triệu trang in “ (trang 430) cà đã được khen, được ca tụng, được trầm trồ” hết nơi này đến nơi khác , hết năm này qua năm khác “ ( trang 431).
Giáo sư Phong Lê còn nhận xét nặng nề hơn nữa khi cho rằng nếu như nhân vật thời đại là thước đo của bất cứ nền văn học nào được xem là chủ lưu của thời đại đó thì khi cần làm việc ấy, văn học “ cách mạng “ và “ văn học kháng chiến phải nhờ đến những con người “ đến từ những trang sách khác, và không gian khác , chứ không phải của ta hôm nay( trang 430) “ những nhân vật như Núp, chị Sứ, chị Ut, anh Trỗi, anh Thuận, mẹ Tom, em Hòa , chị Lý.. chỉ có giá trị hấp dẫn, cổ võ, nêu gương đối với bạn đọc, nhằm đưa bạn đọc đến các chiến công và đến với những thành công tất yếu của sự nghiệp cách mạng ( trang 427 ). Những nnhân vật này chưa bao giờ là những “ điển hình văn học, mang bóng dáng con người thời đại. Đó chỉ là những “ tượng, những phù điêu đã và nếu là hoa thì cũng là hoa mọc trên đá hoặc hoa đá” (trang 388). Ngoài lý do cách mạng và kháng chiến buộc người nghệ sĩ phải “ hy sinh nghệ thuật để phục vụ chính trị , “ giáo sư Phong Lê còn phân tích đến những nguyên nhân sâu xa , là cội rễ của những tình trạng văn học yếu kém không sinh khí . Một trong những nguyên do chính là lãnh đạo Đảng đã áp dụng một cách cứng nhắc cái gọi là phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa . Ông đã ví von đó là sự cưỡng lại của quy luật nghệ thuật là quaí thai của lịch sử
( trang 418) . Lý luận rằng khi chủ nghĩa xã hội sụp đổ thì chủ nghĩa hiện thực này cũng tan vỡ theo. Sau khi “ trả lại sự công bằng” cho một loạt những tác giả như Boris Patenak, hay Milan Kundura hay Platonov,…, ông nêu ra những mâu thuẫn không thể nào điều hòa đượcc. “ Duy có điều chắc chắn lànếu không xếp những tên tuổi trên đây vào sở hữu của Chủ Nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa thì rõ ràng chẳng có gì đáng bàn, đáng tự hào về một nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa . nhưng liệu lô-gich đó có thuận không nếu có một tên tuổi nào đó không chấp nhận , không chịu bước vào “ ngôi đền thiêng này”, hoặc một tên tuổi nào đó được “ xếp hạng “ rồi bây giờ lại được chứng minh là không xứng đáng và đã xa rời “ hiện thực” hoặc chỉ đứng lại ở một nửa sự thực hoặc tô điểm cho sự thực. Tóm lại chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa là thứ người ta tưởng tượng ra, phỉnh nhau giết nhau vậy thôi, chứ làm gì có !!!?
Cuốn sách “ Văn Học Trên Hành Trình Thế Kỷ XX “ CỦA Phong Lê là một cuốn sách tôi tìm thấy ở trong nhiều chi tiết cũng như lý luận thích thú. Dù phần đầu với chân dung của 14 khuôn mặt tiêu biểu cũng có nhiều điều phải coi lại : có Hồ Chí Minh, Tản Đà, Ngô Tất TỐ, Hoàng Ngọc Phách, Vũ Đình Long, Tú Mỡ, Nguyễn Công Hoan, Trương Chính , Hải Triều, Hoài Thanh, Thạch Lam, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Huy Tưởng. Danh sách ấy còn thiếu nhiều khuôn mặt và cũng dư nhiều vóc dáng. Và tôi nhiều khi cố tìm những lý do để Phong Lê chọn lựa những tiêu biểu như vậy ! Tới bây giờ vẫn còn ngờ ngợ phân vân…
Theo Lê Quý Kỳ , một người phê phán nặng nề cuốn sách này thì giáo sư Phong Lê đã bị cách chức Viện trưởng Viện Văn Học vì chủ trương và suy tư của ông đã biểu lộ trong tác phẩm. Thì có sao đâu, trong thời buổi đổi thay thay đổi. Đúng , sai, có lúc lẫn lộn, thoảng khi…