ĐỌC LẠI THƠ NGUYÊN SA
NGUYỄN MẠNH TRINH
Một bữa, tình cờ nghe lại cuốn băng cassette phỏng vấn nhà thơ Nguyên Sa của tôi và Lê Ngọc Ngoạn. Âm thanh ấy, ý tình ấy, vẫn còn. Nhưng, người trả lời phỏng vấn thì đã đi xa rồi, mất biệt. Tự nhiên, thấy thời gian qua quá nhanh và cuộc đời sao mà ngắn. Mới ngày nào, bây giờ đã mười năm. Lúc ấy, và bây giờ sao khoảng cách, vời vợi… Mới đó, mà đã thành kỷ niệm. Mới đó, mà đã xanh rì nấm mộ... Mới đó, mà đã ngút mắt thời gian. Tiếng nói, giọng cười như hiển hiện một ngày nào, xa rồi nhưng tưởng như của thuở nào, gần gũi.
Nhà thơ Đinh Hùng, trước nay hơn nửa thế kỷ dường như cùng chung một tâm cảm. Khi nghĩ đến những người cầm bút chung mang nghiệp dĩ đã qua đời, ông tưởng như họ vẫn còn sống và chữ nghĩa văn chương còn hiển hiện trên đời. Bài vào tập của tác phẩm được in sau khi ông qua đời như một kỷ vật để lại, Đốt Lò Hương Cũ, ông viết:
“…Những văn nghệ sĩ đã khuất bóng - "những người không bao giờ chết" đó - mỗi người giờ đây chỉ còn là một ý niệm, mỗi tên tuổi đọc lên chỉ còn là một ý niệm, mỗi tên tuổi đọc lên chỉ còn là vọng âm, mỗi gương mặt nhớ lại chỉ còn là một màu khói hương phảng phất. Nhưng hương khói kia bởi vì huyền ảo cho nên không bao giờ phai; vọng âm kia bởi vì vô ảnh vô hình cho nên không bao giờ tiêu tán, và ý niệm kia, bởi vì chỉ là ý niệm cho nên không bao giờ bị hủy diệt...
Chúng ta, những người đang sống hôm nay, những người chưa từng đặt bước vào cõi chết và cũng chưa đi tới chặng đường cuối cùng của cuộc sống, chúng ta sẽ cách biệt với họ biết chừng nào, nếu không còn lại đây một chút phản hồn trên vài trang sách cũ, một chút vang bóng trên vài nét bút xưa, một thoáng nghi dung qua nhiều kỷ niệm... Những linh hồn ở bên kia trần lụy hình như bao giờ cũng sẳn sàng dành cho chúng ta những cam tình tri ngộ trân trọng và quý báu hơn cả những người bạn thâm giao ở cõi trần gian…”
Tôi nhớ, khi còn sống, Nguyên Sa rất thích thơ Đinh Hùng. Ông nhắc nhiều đến những bài thơ tượng trưng và cho đó là những châu ngọc của thi ca Việt Nam. Tủ sách Tác Giả và Tác Phẩm của nhà xuất bản Đời do ông chủ trương đã in Đinh Hùng: Tác Giả Tác Phẩm như một quyển sách đầu tiên về loạt sách có chủ đề này.
Bây giờ, nhà thơ Đinh Hùng khuất bóng đã lâu nhưng những trang thơ cũ, vài nét vẽ xưa, hay thoáng nghi dung kỷ niệm vẫn còn tồn tại. Nhà thơ Nguyên Sa mới vừa lìa trần vài năm nhưng vẫn được nhắc nhở tới tưởng như khi vẫn còn trên dương thế. Những bài thơ cũ vẫn được in lại, trang sách mới tinh còn thơm mùi mực. Những bài phổ nhạc, vẫn còn làm xao xuyến lòng người. Và, vượt qua bức tường thiên kiến chính trị, thơ Nguyên Sa vẫn được phổ biến trong nước như là một đỉnh cao của thi ca Việt Nam thế kỷ 20. Dù rằng ông được chính quyền trong nước liệt kê vào danh sách những người chống Cộng sản cho đến lúc cuối đời.
Tháng Tư, năm nay trời có những lúc đổi gió. Buổi Sáng, nắng chan hòa những buổi trưa, buổi chiều thì trời trĩu nặng mầu mây đục. Gió ở biển thổi vào, lạnh lạnh trong cái gai gai nhắc nhở một điều gì thầm kín, khó ngỏ. Trời và đất, nắng và gió, biển và người như có một chút gì đồng dạng, một chút gì như xa vắng lắm nhưng gần gũi. Tôi chập chờn trong tâm thức ấy. Chẳng hiểu vì sao, có nhà thơ tiền chiến đã tự hỏi. Nhưng riêng tôi, tôi biết. Vì đã đọc nhũng câu thơ, để nhớ về và sống lại. Một thời gian nào. Một không gian nào. Thật quen thuộc và cũng thật xa lạ. Tôi đọc thơ Nguyên Sa. Hôm nay...
Có những bài thơ, viết khi còn sống để tưởng tượng về cõi chết. Cách nay mấy chục năm, khi thi sĩ là một thanh niên yêu đời nhiều sinh lực, ông đã viết một bài thơ nhan đề lúc chết. Những câu thơ như sửa soạn cho một chuyến trở về mà ai cũng phải có một lần trong đời. Những mô tả cho chuyến hành trình miên viễn ấy dường như viết quá sớm. Thi sĩ dường như là loại người có nhiều tương phản nhất. Khi vui lại khóc, buồn tênh lại cười, có phải thế chăng? Mấy chục năm sau, có người đọc lại, cho rằng có khi là những tiên tri?! Thơ viết ở Sài Gòn, ở những thập niên 60, 70 sao như viết ở Orange County những năm cuối thế kỷ 20?
Anh cúi mặt hôn lên lòng đất
Sáng ngày mai giường ngủ lạnh côn trùng
Mười ngón tay sờ soạng giữa hư không
Đôi mắt đã trũng sâu buồn ảo ảnh
Ở trên ấy mây mùa thu có lạnh
Anh nhìn lên mái cỏ kín chân trời
Em có ngồi mà nghe gió thu phai
Và em có thắp hương bằng mắt sáng?
Lúc ra đi hai chân anh đằng nước
Mắt đi sau còn vương vất cuộc đời
Hai mươi năm, buồn ở đấy, trên vai
Thân thể nặng đóng đinh bằng tội lỗi
Đôi mắt ấy đột nhiên buồn không nói
Đột nhiên buồn chạy đến đứng trên mi
Anh chợt nghe mà gió ở trên kia
Thân thể lạnh thu mình trong gỗ mục
Anh chợt ngứa nơi bàn chân cỏ mọc
Anh chợt đau vầng trán nặng đêm khuya
Trên tay dài giun dế rủ nhau đi
Anh lặng yên mot mình nghe tóc ướt
Nằm ở đấy hai bàn tay thấm mệt
Ngón buông xuôi cho nhẹ bớt hình hài
Những bài thơ anh đã viết lên môi
Lửa trai đất sẽ nung thành ảo ảnh
Tưởng tượng, ở một cõi khác, người thơ lắng nghe từng giọt giọt nhân sinh. Đã có câu hỏi cho người yêu, người tình, người vợ. Ở trên ấy mây mùa thu có lạnh. Anh nhìn lên mái cỏ kín chân trời. Em có ngồi mà nghe gió thu phai. Và em có thắp hương bằng mắt sáng? Câu hỏi rất thơ và cũng rất... Nguyên Sa. Cũng những ngôn ngữ tương tự như thế để hỏi người yêu. Paris có gì lạ không em? Hay: Có phải em về đêm nay? Hay: Tôi đưa người hay người đưa tôi? Toàn là nghi vấn trong sự khẳng định. Hỏi để mà hỏi chứ đã sẵn những câu trả lời. Tôi biết người thơ của ông, cô Nga, của bài thơ tình đặc biệt được in thành thiệp hồng “Hôm nay Nga buồn như một con chó ốm. Như con mèo ngái ngủ trên tay anh. Để mắt cá ươn như sắp sửa se mình Để anh giận sao chả là nước biển...”, mỗi ngày, mỗi tuần đều đến ngôi mộ của ông để nhớ về một hình bóng đã khởi hành đi xa nhưng còn quyến luyến trần thế. Nơi ông an nghỉ có cỏ xanh và bóng mát, có những chú chim ríu rít
trong nắng, có những chiếc lá vàng rụng theo nắng phai có mầu nước hồ lóng lánh dáng mây trời. Và nhất là có những người ông thân yêu mỗi ngày mỗi tuần đến để chia sẻ những giấc mơ, những nỗi niềm...
Tôi biết Nguyên Sa có rất nhiều bài thơ tuyệt tác. Như Áo Lụa Hà Đông, như Tám Phố Saigon, như Paris Có Gì Lạ Không Em?, như Cần Thiết, như Tuổi Mười Ba, như Tiễn Biệt,… và nhiều bài khác nữa như nhiều nhà phê bình gọi là “những tặng vật bắt được của trời". Thế mà tại sao tôi lại đọc bài thơ này? Bài Lúc Chết. Mà không phải những bài thơ kể trên. Có phải vì ngày 18 Tháng Tư mỗi năm là ngay giỗ của ông. Thỉnh thoảng, bọn chúng tôi, những đứa có dịp gần gũi thân cận ông thuở sinh tiền cũng vào nghĩa trang để thăm viếng ông nhưng nhất định, mỗi năm cứ vào ngày này cả bọn đều đủ mặt. Năm ngoái, Trần Thắng đã ngồi đọc trước mộ ông những bài viết của nhiều người tưởng niệm trước mặt chúng tôi. Chắc ông có nghe và sẽ mỉm cười. Nụ cười mà cả bọn cho là “dễ thương” nhất. Ô! Tụi học trò phá phách ấy còn nhớ đến mình sao?
Bài viết này, như một nụ hoa hay một nén nhang gửi đến nhà thơ tuy đã đi xa nhưng còn gần cận với chúng tôi, những người yêu thi ca như yêu quê mẹ . . .