QUYỀN SỐNG
AN VUI HẠNH PHÚC
ĐẠT LAI LẠT MA
Việt Ngữ CHÂN HUYỀN
Tôi tin rằng mục tiêu chính của đời sống chúng ta là tìm cầu hạnh phúc. Rõ ràng như vậy. Dù bạn có tín ngưỡng hay không, dù bạn tin vào tôn giáo này hay tôn giáo kia, nói chung khi sống, chúng ta đều muốn đi tìm những gì tốt đẹp hơn. Tôi nghĩ, động cơ chính của đời sống chúng ta là hướng tới sự an vui, hạnh phúc.
Dù hạnh phúc là điều ta có thể đạt tới, nhưng sống an vui không phải là chuyện giản dị. Có nhiều từng trong cái thang hạnh phúc. Chúng ta hãy gác sang một bên những ước vọng tâm linh và tôn giáo như sự toàn thiện hay giác ngộ; chúng ta hãy quan sát về các niềm vui và hạnh phúc thế gian, trong đời sống hàng ngày.
Trong thời gian này, chắc chắn chúng ta thấy có những yếu tố căn bản đóng góp vào sự an vui hạnh phúc, mà ai cũng đều công nhận. Thí dụ như sức khỏe tốt là một điều kiện tốt cần để sống hạnh phúc. Các phương tiện vật chất đầy đủ hoặc tiền tài cũng là những yếu tố cần thiết khác. Thêm vào đó là bằng hữu, bạn đồng hành. Chúng ta đều công nhận rằng muốn vui sống thật sự, chúng ta cần có một số bạn bè mà ta có thể tin cậy và nương tựa nhau về tình cảm.
Tất cả các yếu tố trên quả thật là những nguyên nhân tạo ra hạnh phúc. Nhưng một cá nhân muốn có thể hưởng được tất cả các thứ kể trên, muốn sống hạnh phúc thật sự, thì người đó cần một cái chìa khóa chính: đó là cái tâm của họ.
Nếu chúng ta dùng những điều kiện thuận lợi của mình, như sức khỏe tốt; tiền bạc dồi dào; sống thiện lành để giúp ích người khác, thì những phương tiện đó trở thành những yếu tố đóng góp cho ta được sống hạnh phúc hơn. Và dĩ nhiên chúng ta hưởng được những tiện nghi vật chất và thành công, v.v.. Nhưng nếu không sống lương thiện, không để ý tới phần tâm linh, thì các yếu tố vật chất kia không ảnh hưởng gì mấy vào sự an vui lâu dài của ta. Tỷ dụ nếu bạn chôn dấu hoặc nuôi dưỡng đâu đó trong tâm những ý tưởng sân si thù hận, sức khỏe bạn sẽ suy yếu, tức là bạn mất đi một yếu tố hạnh phúc.
Cũng giống như vậy, khi bạn có nhiều thất vọng và phiền não trong tâm, thì những tiện nghi vật chất chẳng giúp được chi cho bạn. Ngược lại, nếu bạn có cái tâm bình an, thoải mái, bạn vẫn có thể là một con người rất hạnh phúc dù bạn không được khỏe mạnh. Hoặc như khi bạn có những đồ vật vô cùng đẹp đẽ, nhưng cơn giận trào lên thì bạn cũng muốn ném bỏ, đập bể hết. Khi đó, của cải không có nghĩa lý gì với bạn cả.
Hiện nay, có nhiều xã hội phát triển rất nhiều về phương tiện vật chất, nhưng nhiều người dân trong đó không có hạnh phúc bao nhiêu. Dưới cái bề mặt sung túc là những con người có cái tâm xao động, đưa tới nhiều thất vọng, tranh cãi hoặc tìm tới rượu và ma túy, hoặc tệ hơn nữa là tự tử. Không có gì bảo đảm rằng tiền bạc có thể đem tới cho bạn sự hài lòng mà bạn trông tìm.
Đối với tình bằng hữu cũng vậy. Khi bạn đang sân hận ngút ngàn, thì người bạn thân nhất đối với bạn cũng có thể biến thành một con người lạnh lùng xa cách và nhiều khi còn gây phiền nhiễu thêm.
Tất cả những điều trên chứng tỏ ảnh hưởng lớn lao của trạng thái tâm thần vào đời sống chúng ta. Tất nhiên, chúng ta cần xét tới yếu tố đó một cách thật nghiêm chỉnh.
Bỏ ra ngoài chuyện tu tập tâm linh, chỉ nói trong ngôn ngữ thế tục, ta cũng thấy rõ: trong cuộc sống hàng ngày, khi tâm ta càng bình an thì ta càng có khả năng sống an vui, hạnh phúc. Tôi muốn các bạn chú ý để không hiểu lầm trạng thái bình an trong tâm thức với trạng thái lãnh đạm, vô cảm hoặc trống rỗng. Tâm bình an tới lòng thương xót, từ ái. Người có tâm bình an rất nhạy cảm và tinh tế.
Khi nào bạn không biết các phép an tâm để được hạnh phúc từ trong tâm, thì cho dù bạn có nhiều phương tiện và tiền bạc dồi dào tới đâu, chúng cũng không đem cho bạn hạnh phúc mà bạn tìm cầu. Ngược lại, nếu bạn có được nội tâm an bình, có sự vững chãi từ nội tâm, thì dù bạn có thiếu nhiều phương tiện cần thiết cho cuộc sống, bạn vẫn có thể sống an vui hạnh phúc được.
Thỏa mãn ham muốn là có hạnh phúc ?
Tôi cho là có hai loại ham muốn. Một loại tích cực, như ham sống hạnh phúc. Đó là điều hoàn toàn chính đáng. Khát vọng hòa bình, mong muốn thế giới hòa hợp và thân thiện với nhau hơn là những ham muốn rất hữu ích.
Nhưng ở một điểm nào đó, ham muốn có thể trở thành vô lý, và từ đó nó dẫn tới nhiều rối ren. Thí dụ như đôi khi tôi đi chợ. Tôi rất ưa đi thăm các siêu thị, để nhìn thấy nhiều thứ rất đẹp đẽ. Khi nhìn thấy nhiều thứ hàng hóa khác nhau trong đó, tôi khởi tâm ham muốn, và có cần mấy cái đó chăng?
Đa số các trường hợp, câu trả lời là không! Nhưng các bạn chỉ chiều theo cái ý tham muốn đầu tiên thôi, túi bạn sẽ cạn tiền rất mau. Tuy nhiên, khi ham muốn các thứ cần thiết như thực phẩm, quần áo, chỗ ở, thì đó là điều hợp lý.
Đôi khi sự ham muốn được coi là quá đáng hay tiêu cực, tùy theo môi trường xã hội bạn đang sống. Trong các xã hội tân tiến, xe hơi là một nhu cầu để giải quyết công việc. Muốn có một chiếc xe hơi không có gì la sai trái hết. Nhưng trong một làng nghèo tại xứ Ấn Độ, nơi bạn có thể sống khá ổn, không cần tới xe hơi, mà bạn vẫn muốn mua xe; thì dù bạn có tiền mua xe, cũng có thể sinh chuyện: làm cho hàng xóm bạn khó chịu. Hoặc khi bạn sống trong một xã hội giàu có hơn, bạn có xe rồi nhưng vẫn mong mua xe mắc tiền hơn, thì nó cũng gây ra vấn đền như vậy.
Tôi cho rằng, sự thỏa mãn hoặc hài lòng không phải lúc nào cũng là kết quả của các hành động tốt.
Kẻ sát nhân cũng có thể hài lòng sau khi giết người, nhưng anh ta không thể biện minh cho hành động đó. Tất cả những hành động không lương thiện như nói dối, trộm cấp, tà dâm v.v... đều có thể đem lại cảm giác thỏa mãn, hài lòng cho người ta lúc đó.
Ranh giới giữa thiện - ác trong các ham muốn, các hành động, không ở chỗ chúng mang lại sự hài lòng hay không, mà chính là các kết quả tốt hay xấu do chúng tạo ra.
Khi bạn mong muốn có nhiều thứ đắt tiền hơn, nếu chỉ vì tâm trạng tham cầu ngày càng lớn, thì dù cho đã đạt tới mức tối đa của khả năng mình, bạn vẫn không thấy thỏa mãn. Và khi mất hy vọng, không đạt được tới tất cả các mục tiêu, bạn sẽ bị đắm chìm vào phiền não. Đó là cái nguy của loại ham muốn này.
Ham muốn đưa tới khổ đau ?
Tôi nghĩ rằng loại ham muốn nói trên đưa tới sự tham đắm - một hình thức mong cầu thái quá, ước vọng nhiều quá. Nếu bạn suy ngẫm về cái THAM lớn lao kia, bạn sẽ thấy nó chỉ đưa người ta tới các cảm nghĩ thất vọng, buồn nản, bối rối và gây ra khó khăn mà thôi.
Khi nói tới cái tham, ta biết nó có đặc tính luôn luôn bất thỏa (không thể thỏa mãn): dù người kia đạt tới mục tiêu rồi, họ vẫn không thỏa mãn vì lại tham muốn cái khác. Tham giống như cái túi không đáy, không có giới hạn, và từ đó mọi vấn đề sẽ phát sinh.
Điều lạ lùng về cái tham là dù bạn mong muốn được thỏa mãn, nhưng khi bạn đạt được thứ bạn muốn rồi, thì bạn cũng vẫn không hài lòng!
Thuốc giải độc thực sự của cái Tham là sự bằng lòng chấp nhận.
Khi bạn bằng lòng với những gì mình có, thì dù có đạt tới mục tiêu hay không, bạn vẫn hài lòng.
Vướng mắc vào vật chất
Điều quan trọng nhất nên hiểu là vì cái thân thể này mà chúng ta sẽ bệnh hoạn, già lão, đau đớn và chết.
Tuy có những bất lợi nói trên, thân này vẫn rất đáng quý vì nó có trí khôn, giúp chúng ta hoàn thành được nhiều việc lớn. Khi có nhiều tham đắm, vướng mắc vào cái thân mình, ta có thể thiền quán về sự nhơ bẩn của nó để làm giảm bớt những vướng mắc đi. Đặc biệt, khi chúng ta chú tâm suy nghiệm vào nguồn gốc, thành phần và cách vận hành của cơ thể, chúng ta sẽ thực tế hơn và có cái nhìn phải chăng về thân mình.
Tượng tự như vậy, khi chúng ta có thái độ không đúng về của cải và các vật sở hữu, ta có thể bị vướng mắc rất nhiều vào những thứ như nhà cửa, tiền tài, và các đồ dùng. Ta sẽ bị rơi vào tình trạng không bao giờ thỏa lòng, bao giờ cũng mong có thêm nhiều hơn nữa.
Nói khác đi, chúng ta thật sự là kẻ thiếu thốn, vì chỉ có kẻ thiếu thốn mới thèm khát những thứ mà họ không có. Vậy nên dù một người có nhiều của cải, nhưng nếu có cái <<tâm nghèo>>, thì người đó vẫn luôn luôn thấy mình thiếu thốn và thèm thuồng đủ thứ.
Thật ra, một số các tiện nghi vật chất hầu như không thể thiếu được trong đời sống xã hội. Khi các cá nhân làm chủ được một số của cải và làm việc để sinh lời, họ cũng góp phần vào việc tạo phúc lợi cho cộng đồng và xã hội. Vậy nên chúng ta cần một mức độ cạnh tranh mà tôi gọi là cạnh tranh lành mạnh. Nếu thiếu cạnh tranh, có lẽ xã hội sẽ không tiến bộ và sẽ thiếu nhiều vật dụng. Tuy vậy, chúng ta vẫn còn sáng suốt để biết rằng ta chỉ cần cạnh tranh trong tình bằng hữu, ta không cần phải làm cho đối phương bị hủy diệt hoặc xuống dốc. Ta chỉ cần cạnh tranh để khích lệ sự tiến bộ mà thôi.
Riêng cá nhân tôi, tôi nhận thấy nhu cầu cạnh tranh để phát triển vật chất cần phải đi song song với sự phát triển tinh thần. Trong đạo Phật, con đường căn bản để luyện tâm là quy y tam bảo Phật, Pháp và Tăng.
Phật là đấng Giác Ngộ toàn diện, khó mà theo được Ngài. Bạn có thể noi gương Ngài, lấy cảm hứng từ Ngài, nhưng không thể cạnh tranh với Ngài.
Khi nương tựa vào Tăng, những người mới bước vào con đường tu tập cảm thấy hăng hái và tưởng rằng mình có thể ganh đua với các vị tăng đã tu trước họ. Đây không phải là một sự cạnh tranh xấu, mà là sự ganh đua lành mạnh. Cũng vậy, bạn có thể nhìn gương các vị đi trước và có niềm tin là bạn có thể sẽ đạt tới trình độ của họ.
Cuộc sống hàng ngày
Tôi xin nhắc lại là chính các hành xử của chúng ta trong đời sống hàng ngày, là những cái chìa khóa định đoạt cho ta đạt được các phương tiện và liên hệ tốt đẹp, lâu dài. Những thứ đó tùy thuộc hầu hết vào thái độ của ta. Và sự khích lệ, động viên là chìa khóa then chốt đối với tinh thần của chúng ta.
Trong các văn bản Phật giáo, kiếp người được coi là một hình thức thuận lợi để sống và tái sanh. Có những yếu tố thuận lợi làm cho kiếp nhân sinh thêm tốt đẹp, như sống thọ, sức khỏe dồi dào, có nhiều của cải và tài ăn nói, khiến cho các mối liên hệ với người khác được tốt đẹp hơn. Nhưng, như tôi đã nói trước đây, những điều kiện kể trên có thể đưa ta tới một cuộc sống phúc lợi hơn, hay khổ đau hơn, là tùy vào cách chúng ta xử dụng các phương tiện đó, tùy theo ta có biết dùng trí khôn của mình hay chăng.
Về chuyện sống có phúc lợi, Phật Giáo nói tới sáu cách hành trì tối hảo: Lục độ Ba-la-mật. Tỷ dụ như trường hợp những người được giàu có, theo Phật giáo, đó là kết quả của hạnh bố thí mà họ đã làm từ kiếp trước. Muốn hành trì hạnh bố thí một cách thành công, thì người ta phải có một kỷ luật nghiêm mật nào đó, một số quan điểm và nguyên tắc đạo đức nào đó. Họ cần giữ được tác phong đạo đức khi phải chịu đựng hoàn cảnh xấu và vượt qua được những giai đoạn khó khăn.
Đồng thời, người đó cũng cần biết tạo ra niềm vui sống. Muốn được như vậy, ta cần phải có định tâm, biết chú tâm vào các sự kiện, các hành động và mục tiêu của mình. Điều này là kết quả của khả năng biết suy xét, nhận ra được những gì là thiện, đáng làm, và những gì bất thiện, không nên làm.
Làm cách nào chúng ta có thể đưa các nguyên tắc của Lục độ vào đời sống hàng ngày? Phật giáo đề nghị chúng ta nên sống theo thập niên, hoặc nên tránh mười điều bất thiện.
Một trong mười điều không nên làm là <<Tà kiến>>. Tránh cái nhìn thiên lệch, lầm lẫn - có lẽ là một giáo lý đặc thù của Phật giáo. Còn các điều bất thiện khác, tôi cho là cũng như bất kỳ tôn giáo nào, chúng là những điều xấu chung chung, có hại cho xã hội, mà tôn giáo nào cũng giảng dạy.
Kết luận: khi sống thiện lành, người ta sẽ có một cuộc đời có ý nghĩa, hòa bình và có tính cách xây dựng hơn. Chuyện này tùy thuộc rất nhiều vào hành xử và thái độ của chính chúng ta trong cuộc sống hàng ngày.